Đặc điểm lịch sử - văn hóa của địa danh huyện Hoa lư - Ninh Bình

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

-------------------------------------

NGUYỄN THỊ HIỀN

ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HOÁ

CỦA ĐỊA DANH HUYỆN HOA LƯ - NINH BÌNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

THÁI NGUYÊN, NĂM 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

-------------------------------------

NGUYỄN THỊ HIỀN

ĐẶC ĐIỂM LỊCH SỬ - VĂN HOÁ

CỦA ĐỊA DANH HUYỆN HOA LƯ - NINH BÌNH

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học

Mã số: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS. TS. HÀ QUANG NĂNG

THÁI NGUYÊN, NĂM 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Địa danh học là một ngành khoa học nghiên cứu tên đất trên các

mặt từ nguyên, tính xã hội, quy luật cấu thành của nó nhằm thiết thực phục vụ

cho nhiều ngành khoa học khác.

1.2. Địa danh liên quan chặt chẽ đến lịch sử, văn hóa, cư dân của một

vùng nhất định. Địa danh lưu giữ những trầm tích của lịch sử, văn hóa, phong

tục, tập quán của cư dân ở một vùng đất. Nghiên cứu địa danh sẽ giúp nghiên

cứu văn hóa, lịch sử của vùng đất ấy.

Địa danh là một trong những chứng cứ quan trọng để tìm hiểu quá trình

hình thành của một bộ tộc, một dân tộc ở các mặt địa lý, tổ chức xã hội... qua

các thời kì. Địa danh giúp khám phá sự ảnh hưởng và tác động của những

nhân tố bên ngoài vào cách đặt tên địa danh: đất nước học, tôn giáo, tín

ngưỡng, lịch sử tộc người...

1.3. Địa danh cũng là những đơn vị được cấu tạo từ chất liệu ngôn ngữ,

là biểu hiện của ngôn ngữ. Nghiên cứu địa danh cũng đồng thời góp phần

phản ánh đời sống ngôn ngữ.

1.4. Hoa Lư - vùng đất tươi đẹp, giàu tiềm năng và truyền thống cách

mạng - xưa kia từng là kinh đô của các triều đại phong kiến Việt Nam trong

suốt gần nửa thế kỉ. Khảo sát hệ thống dịa danh huyện Hoa Lư sẽ làm sáng rõ

một chặng đường lịch sử lâu dài và hào hùng của dân tộc ta, giúp chúng ta

học tập, giữ gìn truyền thống văn hóa dân tộc, đồng thời góp phần vào việc

phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, và mở rộng phát triển du lịch của huyện

Hoa Lư nói riêng, tỉnh Ninh Bình nói chung.

Với những lý do trên, chúng tôi chon đề tài “Đặc điểm lịch sử - văn

hóa của địa danh huyện Hoa Lư - Ninh Bình” làm đối tượng nghiên cứu của

luận văn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

2. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các địa danh địa hình thiên nhiên,

đơn vị dân cư, và công trình nhân tạo của huyện Hoa Lư và đặc điểm ngôn

ngữ, văn hóa, lịch sử của một số địa danh thuộc huyện Hoa Lư.

3. Lịch sử vấn đề

3.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới

Việc nghiên cứu địa danh được phát triển từ lâu trên thế giới. Ở Trung

Quốc, ngay từ thời Đông Hán (32- 39), Ban Cố đã ghi chép hơn 4000 địa

danh, trong đó một số đã được giải thích rõ nguồn gốc và ý nghĩa.

Ở các nước phương Tây, bộ môn địa danh học chính thức ra đời vào

cuối thế kỉ XIX. Năm 1872, JJ.Eghi (Thụy Sĩ) viết cuốn "Địa danh học”.

Năm 1903, J.W Nagl (Áo) cũng cho ra đời tác phẩm "Địa danh học”. Thời kì

đầu, các tác phẩm địa danh học chú trọng khảo chứng nguồn gốc địa danh.

Từ thế kỉ XX, bước vào giai đoạn nghiên cứu tổng hợp về địa danh,

Gi.Glliénon viết "Át lát ngôn ngữ Pháp”, nghiên cứu địa danh theo hướng

phát triển địa lý học. Năm 1926, A.Dauzat (Pháp) đã viết: "Nguồn gốc và sự

phát triển địa danh”, đề xuất phương pháp văn hóa địa lý học để nghiên cứu

các lớp niên đại của địa danh.

Từ những năm 60 của thế kỉ XX, hàng loạt công trình nghiên cứu về

vấn đề này ra đời, đáng chú ý là các công trình nghiên cứư của các nhà địa

danh học Xô Viết. Chẳng hạn, E.M.Murzaev với tác phẩm "Những khuynh

hướng nghiên cứu địa danh học” (1965). A.V.Superanxkaja với tác phẩm

"Địa danh là gì?” (1985) đã đi sâu vào vấn đề nhận diện và phân tích địa

danh. A.I.Popov (1964) lại đưa ra những nguyên tắc cơ bản của công tác

nghiên cứu địa danh, trong đó chú trọng hai nguyên tắc chính là phải dựa vào

tư liệu lịch sử của các ngành ngôn ngữ học, địa lí học, sử học và phải thận

trọng khi sử dụng phương pháp thành tố để phân tích ngữ vi của địa danh. Tác

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

giả I.A.Kapenco (1964) lại nghiên cứu địa danh học về mặt đồng đại,

N.V.Podonxkaja khi phân tích, lý giải địa danh mang những thông tin gì cũng

đã góp phần làm cho việc nghiên cứu địa danh ngày càng đi sâu vào bản chất.

Bên cạnh những công trình của các nhà địa danh học Xô Viết, các nhà

nghiên cứu địa danh ở nhiều quốc gia cũng có những đóng góp không nhỏ

trong lĩnh vực này. Ch.Rostaing (1965) với tác phẩm "Les noms de lieux” đã

nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh là phải tìm ra các hình thức cổ của

các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên của địa danh thì phải dựa trên

kiến thức ngữ âm học địa phương. Chuyên luận này đã bổ sung thêm cho vấn

đề mà A.I.Popov đã nêu ra trước đó.

Ngày nay, địa danh học ngày càng được chú ý và phát triển. Những

công trình nghiên cứu ở nhiều nước đã minh chứng cho sự phong phú, đa

dạng của địa danh cũng như những vấn đề nghiên cứu trong lĩnh vực này.

3.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam

Ở Việt Nam, vấn đề địa danh được quan tâm từ rất sớm. Các tài liệu:

"Tiền Hán thư", "Địa lí chí", "Hậu Hán thư", "Tấn thư" thời Bắc thuộc có đề

cập đến địa danh Việt Nam nhưng do người Hán viết, phục vụ trực tiếp cho

công cuộc xâm lược nước ta.

Từ thế kỉ XV, việc nghiên cứu địa danh mới được các nhà nghiên cứu

Việt Nam chú ý. Lúc này các địa danh được thu thập, tìm hiểu về nguồn gốc

và ý nghĩa. Tiêu biểu là các tác phẩm "Dư địa chí" của Nguyễn Trãi, "Lịch

triều hiến chương loại chí" của Phan Huy Chú, "Phủ biên tạp lục" của Lê

Quý Đôn...

Cùng với xu hướng phát triển của ngôn ngữ học, đặc biệt là của địa

danh học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam có được

những bước tiến đáng kể hơn từ những năm 1960 trở đi. Năm 1964, Hoàng

Thị Châu với bài viết "Mối quan hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

một vài tên sông" được xem như là người cắm cột mốc đầu tiên trong nghiên

cứu địa danh dưới góc nhìn ngôn ngữ học. Năm 1991, Lê Trung Hoa với tác

phẩm "Địa danh ở thành phố Hồ Chí Minh" đã đưa ra những vấn đề lý thuyết

làm cơ sở cho sự phân tích và chỉ ra các đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc, ý

nghĩa... của các địa danh thuộc thành phố Hồ Chí Minh. Đến năm 1996,

Nguyễn Kiên Trường với luận án PTS "Những đặc điểm chính của địa danh

Hải Phòng" đã phát triển, bổ sung thêm những vấn đề mà Lê Trung Hoa đã

đưa ra trước đó. Tiếp sau đó là luận án TS của Từ Thu Mai "Nghiên cứu địa

danh Quảng Trị” (2004), Phan Xuân Đạm với "Địa danh Nghệ An” (2005).

Ngoài ra còn có khá nhiều các luận văn thạc sĩ, đề tài nghiên cứu khảo sát địa

danh ở nhiều địa phương đã được công bố. Những công trình này đều có

những đóng góp đáng kể trong việc nghiên cứu địa danh học dưới góc độ

ngôn ngữ học.

Ngoài ra, còn một số công trình ra đời dưới dạng sách, từ điển, sổ tay

như các công trình của Trần Thanh Tân, Đinh Xuân Vịnh... Các công trình

này đều nghiên cứu một cách công phu nhưng nặng về tập hợp tư liệu, tính lý

thuyết chưa cao.

3.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở huyện Hoa Lư

Địa danh Hoa Lư là đối tượng hết sức mới mẻ, chưa có công trình nào

đi sâu nghiên cứu. Hiện chỉ có một số bài báo, cuốn sách đề cập tới một vài

địa danh nổi tiếng của huyện Hoa Lư như cuốn sách "Cố đô Hoa Lư lịch sử

và danh thắng" (1998) của Lã Đăng Bật, cuốn “Hoa Lư - di tích và danh

thắng” (2009) của Nguyễn Thị Kim Cúc hay những tác phẩm ghi lại những

truyền thuyết liên quan đến một vài vùng đất ở Hoa Lư như "Truyền thuyết

Đinh - Lê" (2000) của Trương Đình Tưởng…

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

4.1. Mục đích nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Qua việc nghiên cứu hệ thống địa danh của huyện Hoa Lư, luận văn

hướng tới việc tìm ra quy luật cơ bản cũng như những nét đặc thù về cấu tạo,

ý nghĩa, nguồn gốc, phương thức định danh và mối quan hệ với các nhân tố

lịch sử, địa lí, văn hóa... của hệ thống địa danh huyện Hoa Lư.

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu các vấn đề lý thuyết về địa danh và địa danh học.

- Điều tra, khảo sát các địa danh của huyện Hoa Lư.

- Miêu tả, phân tích hệ thống địa danh về các mặt: cấu tạo, ý nghĩa,

phương thức định danh.

- Chỉ ra đặc điểm văn hóa - lịch sử qua hệ thống địa danh của huyện

Hoa Lư.

5. Phƣơng pháp và tƣ liệu nghiên cứu

5.1. Phương pháp nghiên cứu

Để tiến hành nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng kết hợp các

phương pháp sau:

- Phương pháp điều tra điền dã để thu thập tất cả các địa danh của

huyện Hoa Lư.

- Phương pháp thống kê, phân loại: Đây là phương pháp giúp chúng tôi

tập hợp và phân loại các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị dân cư, và công

trình nhân tạo của huyện Hoa Lư trên cơ sở thu thập địa danh qua các nguồn

khác nhau.

- Phương pháp miêu tả: Phương pháp này được sử dụng để phản ánh những

đặc điểm cấu tạo và ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo trong phức thể địa danh.

- Phương pháp phân tích - tổng hợp: Dựa vào các cứ liệu ngôn ngữ, đặc

điểm tâm lý của con người và quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa, nghiên cứu

một số địa danh để tìm hiểu xuất xứ, nguồn gốc của một số địa danh nổi tiếng

trong huyện Hoa Lư.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

5.2. Tư liệu nghiên cứu

Với mục đích phản ánh đầy đủ, trung thực hệ thống địa danh của huyện

Hoa Lư, chúng tôi đã tiến hành tập hợp các tư liệu cần thiết từ những nguồn sau:

- Niên giám thống kê của tỉnh Ninh Bình và huyện Hoa Lư.

- Tư liệu điều tra điền dã để thu thập tư liệu, ghi chép, bổ sung các

thông tin của từng địa danh.

- Bản đồ các loại của huyện Hoa Lư.

- Một số công trình nghiên cứu về kinh tế, văn hóa, lịch sử của huyện

Hoa Lư.

- Những tài liệu lưu giữ ở chính quyền địa phương.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài

Từ trước tới nay địa danh Hoa Lư hầu như không được khảo sát và

nghiên cứu. Đây là công trình đầu tiên khảo sát, tìm hiểu một cách đầy đủ,

toàn diện, và hệ thống địa danh ở địa bàn này về các phương diện cấu tạo,

phương thức định danh và ý nghĩa các địa danh địa hình thiên nhiên, đơn vị

dân cư và công trình nhân tạo. Bên cạnh đó luận văn cũng chỉ ra một vài đặc

trưng ngôn ngữ - văn hóa - lịch sử của địa danh trong mối quan hệ với địa lý,

lịch sử, dân cư và ngôn ngữ. Kết quả nghiên cứu của luận văn về địa danh có

thể là tư liệu quý cho ngành địa phương học, cho việc nghiên cứu lịch sử -

văn hóa Hoa Lư, góp phần phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, du lịch của địa

phương. Đồng thời, kết quả nghiên cứu này có thể sử dụng làm tài liệu tham

khảo bổ ích trong việc giảng dạy lịch sử địa phương, trong giáo dục truyền

thống, giữ gìn, phát huy những giá trị lịch sử, văn hóa của địa phương.

7. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn

gồm ba chương:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

Chƣơng 1: Những cơ sở lý thuyết liên quan đến địa danh và địa

danh học

Chương này sẽ trình bày những vấn đề lý thuyết làm cơ sở cho việc

triển khai các chương mục tiếp theo. Bên cạnh đó, những vấn đề về địa lý,

lịch sử, dân cư, văn hoá trên địa bàn huyện Hoa Lư cùng một số kết quả thu

thập và phân loại các địa danh trên địa bàn cũng được trình bày tóm tắt, làm

cơ sở cho các phần nội dung của luận văn.

Chƣơng 2: Đặc điểm cấu tạo của địa danh huyện Hoa Lƣ

Chương này sẽ xác định cấu trúc phức thể địa danh của huyện Hoa Lư

gồm thành tố chung và tên riêng. Nội dung của chương sẽ đi sâu tìm hiểu

những dặc điểm cấu tạo của địa danh huyện Hoa Lư và các phương thức đinh

danh những địa danh đó.

Chƣơng 3: Đặc điểm lịch sử - văn hóa của huyện Hoa Lƣ đƣợc

phản ánh qua hệ thống địa danh.

Chương này sẽ đi sâu vào tìm hiểu những ảnh hưởng của điều kiện địa

lý, dân cư, lịch sử, văn hoá đối với các địa danh của huyện Hoa Lư, làm nổi

bật một số đặc điểm văn hoá - lịch sử thể hiện trong địa danh huyện Hoa Lư.

Đồng thời ở chương này chúng tôi sẽ đi sâu tìm hiểu một số địa danh gắn với

đới sống lịch sử, văn hoá ở huyện Hoa Lư.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

CHƢƠNG 1:

NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊA DANH

VÀ ĐỊA DANH HỌC

1.1. KHÁI NIỆM ĐỊA DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC

1.1.1. Khái niệm địa danh

Bất cứ một thực thể nào trong thế giới thực tại, khi đã được con người

nhận thức, nhận diện, đều được con người gọi tên, đặt tên theo cách này hay

cách khác tuỳ theo từng mục đích, dựa trên những quy ước nhất định ở trong

từng hoàn cảnh và không gian sinh tồn cụ thể. Do đó, đặt tên, gọi tên là một

nhu cầu thường trực, tất yếu và quan trọng của con người.

Tên đất, tên núi, tên rừng, tên sông, tên biển, tên đường phố… đều là

những địa danh (toponym). Một địa danh, xét về mặt lo gíc học, tương đương

với một khái niệm; xét về mặt ngôn ngữ học, được cấu tạo từ từ, từ những

đơn vị tương đương với từ. Thuật ngữ địa danh, nguyên thuỷ trong tiếng Hy

Lạp có cấu tạo gồm hai bộ phận: topos (địa điểm) và anyma (tên gọi). Như

vậy, ý nghĩa chung nhất của thuật ngữ này là “ tên gọi điểm địa lý”.

Khái niệm địa danh cần phải hiểu theo đúng phạm vi xuất hiện của nó.

Nếu hiểu đúng theo lối chiết tự thì “địa danh” là tên đất. Tuy nhiên, khái niệm

này cần phải hiểu rộng hơn vì đây chính là đối tượng nghiên cứu của một

ngành khoa học. Cụ thể, địa danh không chỉ là tên gọi của các đối tượng địa lý

tồn tại trên trái đất. Nó có thể là tên gọi của các đối tượng địa hình thiên nhiên,

đối tượng địa lý cư trú hay là công trình do con người xây dựng tạo lập nên.

Địa danh là lớp từ ngữ nằm trong vốn từ vựng của một ngôn ngữ, được

dùng để đặt tên, gọi tên các đối tượng địa lý. Vì thế, nó hoạt động và chịu sự

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

tác động, chi phối của các quy luật ngôn ngữ nói chung về mặt ngữ âm, từ

vựng - ngữ nghĩa và ngữ pháp.

Hiện nay, có nhiều nhà nghiên cứu đưa ra những định nghĩa khác nhau

về địa danh. Nhà ngôn ngữ học người Nga A.V.Superanskaja trong cuốn

“Địa danh là gì?” đã cho rằng: địa danh là những từ ngữ biểu thị tên gọi

“những địa điểm, mục tiêu địa lý”, “ những địa điểm, mục tiêu địa lý đó là

những vật thể tự nhiên hay nhân tạo với sự định vị xác định trên bề mặt trái

đất” [41, tr.13].

Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu đã tiếp cận địa danh từ hai góc độ

khác nhau là nghiên cứu địa danh từ góc độ địa lý - văn hoá và nghiên cứu địa

danh từ góc độ ngôn ngữ học. Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu thứ nhất,

Nguyễn Văn Âu cho rằng: “Địa danh là tên đất, tên sông, núi, làng mạc …

hay là tên các địa phương, các dân tộc” [3, tr.15].

Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu thứ hai là Lê Trung Hoa, Nguyễn Kiên

Trường, Từ Thu Mai, Phan Xuân Đạm…

Lê Trung Hoa cho rằng “ Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được

dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các

đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ” [28, tr.21].

Nguyễn Kiên Trường quan niệm: “Địa danh là tên riêng của các đối

tượng địa lí tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [47,

tr.16].

Phan Xuân Đạm định nghĩa: “ Địa danh là lớp từ ngữ đặc biệt, được

định ra để đánh dấu vị trí, xác lập tên gọi các đối tượng địa lí tự nhiên và

nhân văn” [23, tr.12].

Từ Thu Mai cho rằng “Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các

đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [33, tr21].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

10

Từ quan niệm của các nhà nghiên cứu trên, có thể nhận thấy: Nguyễn

Văn Âu có quan niệm khá đơn giản, dễ hiểu, rất gần với cách hiểu thông

thường của nhân dân, của từ điển ngữ văn giải thích. Chẳng hạn, trong “Từ

điển Hán Việt”, Đào Duy Anh giải thích “Địa danh là tên gọi các miền đất”;

trong “Từ điển tiếng Việt” do Hoàng Phê chủ biên, giải thích “địa danh là tên

đất, tên làng”. Nguyễn Văn Âu cố gắng thoát ra khỏi quan niệm cho rằng địa

danh học “chuyên nghiên cứu về tên riêng”, ông chú ý tới các từ chung.

Lê Trung Hoa là một trong những người có ý thức trình bày các vấn đề

địa danh đặt trong khung cảnh ngôn ngữ học, hướng đến tính lý thuyết, tính

hệ thống sớm hơn cả so với nhiều tác giả khác. Lê Trung Hoa cho rằng: “Địa

danh là những từ hoặc ngữ cố định dùng làm tên riêng của địa hình thiên

nhiên, các công trình xây dựng thiên nhiên về không gian hai chiều, các đơn

vị hành chính, các vùng lãnh thổ” [28, tr.21]. Định nghĩa này thiên về việc

chỉ ra ngoại diên các khái niệm, đồng thời chỉ ra cách phân loại các địa danh

vốn đa dạng trong thực tế vào trong định nghĩa phân loại này.

Nguyễn Kiên Trường là người đầu tiên đưa ra định nghĩa nêu giới hạn

ngoại diên của địa danh chỉ thuộc về những gì ở trên trái đất một cách hiển

ngôn. Dựa trên tiêu chí mà Lê Trung Hoa đưa ra, Nguyễn Kiên Trường chia

địa danh thành từng loại nhỏ. Bên cạnh đó, ông còn tiến hành phân loại theo

nguyên ngữ, theo chức năng của địa danh.

Từ Thu Mai cho rằng, khi xác định khái niệm địa danh cần chú ý đến

những vấn đề trong nội tại bản thân khái niệm. Định nghĩa của Từ Thu Mai có

điểm xuất phát từ cách hiểu địa danh của A.V.Superanskja.

Chúng ta thấy rằng, mặc dù nằm trong hệ thống những loại hình khác

nhau nhưng các đối tượng địa lý bao giờ cũng xuất hiện trong thực tế với

những cá thể độc lập. Đầu tiên người ta thường sử dụng các tên chung để định

danh cho một đối tượng cụ thể, được xác định. Nó chính là đơn vị định danh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

11

bậc hai trên cơ sở vốn từ chung. Vì vậy, khi xác định khái niệm địa danh cần

phải chú ý đến những vấn đề nội tại trong bản thân địa danh. Trước hết, mỗi

địa danh đều phải có tính lý do, phải xác định được nguyên nhân đặt tên đối

tượng. Chức năng gọi tên và các thể hoá, khu biệt đối tượng là tiêu chí thứ

hai. Tiêu chí thứ ba là các đối tượng được gọi tên phải là các đối tượng địa lí

tồn tại trên bề mặt trái đất và ngoài trái đất. Các đối tượng này có thể là đối

tượng địa lí tự nhiên hay không tự nhiên.

Phan Xuân Đạm có quan niệm khá độc đáo, khác với những người đi

trước. Cách hiểu của ông về địa danh rất hợp lý, tiến bộ theo hướng chức

năng của địa danh. Về cách phân loại địa danh, cũng như Từ Thu Mai, tác giả

kế thừa cách phân loại của Lê Trung Hoa.

Nhìn chung, trong các định nghĩa và phân loại, các tác giả đều thừa

nhận rằng, các đối tượng được định danh rồi nhóm lại dưới tên gọi “địa danh”

chỉ là những đối tượng thuộc về trái đất. Như vậy, các đối tượng ngoài trái đất

như Trạm vũ trụ Hoà Bình, sao Hoả… sẽ không được coi là địa danh. Điều

này khác với quan điểm của nhiều nhà khoa học nước ngoài.

Từ những vấn đề trên chúng tôi tán thành quan điểm của Phan Xuân

Đạm khi ông cho rằng: “Địa danh là lớp từ ngữ đặc biệt được định ra để

đánh dấu vị trí, xác lập tên gọi các đối tượng địa lí tự nhiên và nhân văn”

[ 23, tr.12]. Luận văn này sẽ nghiên cứu những từ ngữ chỉ tên riêng của các

đối tượng địa lý thuộc địa danh địa hình thiên nhiên, địa danh đơn vị dân cư

và địa danh công trình nhân tạo trên địa bàn huyện Hoa Lư - Ninh Bình.

1.1.2. Khái niệm địa danh học

Địa danh học (toponymy, toponomasiology, toponomastics), theo các

nhà nghiên cứu, là một trong những bộ môn của danh học (onomastics). Đặt

trong khung cảnh ngôn ngữ học, địa danh học nằm trong lòng bộ môn từ vựng

học vì đối tượng nghiên cứu của địa danh học chính là các từ ngữ được sử