Đặc điểm các yếu tố Hán - Nhật trong tiếng Nhật (có đối chiếu với tiếng Việt)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

--------------------------------

TRẦN KIỀU HUẾ

ĐẶC ĐIỂM CÁC YẾU TỐ HÁN - NHẬT

TRONG TIẾNG NHẬT

(CÓ ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG VIỆT)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Hà Nội - năm 2013

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

--------------------------------

TRẦN KIỀU HUẾ

ĐẶC ĐIỂM CÁC YẾU TỐ HÁN - NHẬT

TRONG TIẾNG NHẬT

(CÓ ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG VIỆT)

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học ứng dụng

Mã số: 62.22.01.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

GS.TS. NGUYỄN VĂN KHANG

Hà Nội - năm 2013

LỜI CAM ĐOAN

Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những tƣ liệu và số liệu

trong luận án là trung thực do tôi thực hiện. Đề tài nghiên cứu và các kết luận

chƣa đƣợc ai công bố.

Tác giả luận án

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.................................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài.......................................................................................... 1

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................... 2

2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ......................................................... 2

2.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam.......................................................... 6

3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án................................................................ 7

3.1. Mục đích của luận án ............................................................................ 7

3.2. Nhiệm vụ của luận án............................................................................ 8

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 8

5. Phƣơng pháp nghiên cứu.............................................................................. 9

6. Ý nghĩa của luận án ..................................................................................... 9

6.1. Ý nghĩa lí luận ...................................................................................... 9

6.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................. 9

7. Cấu trúc của luận án................................................................................... 10

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN............................................................................. 11

1.1. Một số vấn đề chung về vay mƣợn từ vựng .............................................. 11

1.1.1. Hiện tƣợng vay mƣợn từ vựng .......................................................... 11

1.1.2. Khái niệm vay mƣợn từ vựng ........................................................... 15

1.2. Khái quát về từ mƣợn Hán trong tiếng Nhật ............................................. 20

1.2.1. Các nhân tố xã hội ảnh hƣởng đến tiếp xúc Hán Nhật ........................ 20

1.2.2. Các nhân tố ngôn ngữ ảnh hƣởng đến tiếp xúc Hán Nhật ................... 27

1.3. Tiểu kết .................................................................................................. 38

CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NGỮ ÂM CỦA CÁC YẾU TỐ HÁN - NHẬT

(CÓ ĐỐI CHIẾU VỚI CÁC YẾU TỐ HÁN - VIỆT)......................................... 39

2.1. Khái quát đặc điểm ngữ âm tiếng Nhật..................................................... 39

2.1.1. Đặc điểm chung của ngữ âm tiếng Nhật ............................................ 39

2.1.2. Đặc điểm cụ thể của ngữ âm tiếng Nhật ............................................ 40

2.2. Khảo sát đặc điểm ngữ âm của các yếu tố Hán - Nhật............................... 46

2.2.1. Đặc điểm chung về ngữ âm của các yếu tố Hán - Nhật....................... 46

2.2.2. Đặc điểm cụ thể về ngữ âm của yếu tố Hán - Nhật................................... 57

2.3. Tiểu kết .................................................................................................. 63

CHƢƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI - CẤU TRÚC CỦA CÁC YẾU TỐ HÁN -

NHẬT (CÓ ĐỐI CHIẾU VỚI CÁC YẾU TỐ HÁN - VIỆT)............................... 65

3.1. Khái quát về các yếu tố Hán - Nhật trên phƣơng diện hình thái - cấu trúc......... 65

3.1.1. Đặc điểm chung của các yếu tốHán -Nhật trên phƣơng diện hình thái - cấu trúc ... 65

3.1.2. Chức năng tạo từ của các yếu tố Hán - Nhật ...................................... 68

3.2. Phân loại các yếu tố Hán - Nhật theo hình thái - cấu trúc......................... 74

3.2.1. Yếu tố Hán - Nhật độc lập ................................................................ 76

3.2.2. Yếu tố Hán - Nhật có khả năng tạo từ................................................ 79

3.2.3. Yếu tố Hán - Nhật không có khả năng tạo từ .................................. 82

3.3. Đặc điểm đồng hóa về hình thái - cấu trúc của các yếu tố Hán - Nhật........ 83

3.3.1. Sự thay đổi cƣơng vị ngữ pháp của các yếu tố Hán - Nhật.................. 83

3.3.2. Hiện tƣợng chuyển loại của từ Hán - Nhật đơn tự ........................... 86

3.3.3. Sự thay đổi trật tự các yếu tố trong từ Hán - Nhật song tự .................. 88

3.3.4. Sự thay thế yếu tố bằng phép thế từ vựng trong từ Hán - Nhật song tự ...... 90

3.4. Tiểu kết .................................................................................................. 93

CHƢƠNG 4: ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA CÁC YẾU TỐ HÁN - NHẬT (CÓ

ĐỐI CHIẾU VỚI CÁC YẾU TỐ HÁN - VIỆT) ................................................. 94

4.1. Nhận xét chung....................................................................................... 94

4.2. Đặc điểm về khả năng tham gia vào các trƣờng từ vựng - ngữ nghĩa của các

yếu tố Hán - Nhật .................................................................................. 94

4.2.1. Cách du nhập lẻ tẻ............................................................................ 95

4.2.2. Cách du nhập theo nhóm................................................................. 98

4.3. Đặc điểm về khả năng có hay không có từ tƣơng đƣơng trong tiếng Nhật.......101

4.3.1. Trƣờng hợp không có từ tƣơng đƣơng trong tiếng Nhật................ 101

4.3.2. Trƣờng hợp có từ tƣơng đƣơng trong tiếng Nhật........................... 103

4.4. Đặc điểm về sự biến động về ngữ nghĩa của từ Hán - Nhật.................... 105

4.4.1. Đặc điểm chung ............................................................................. 105

4.4.2. Sự bảo lƣu nghĩa của từ Hán - Nhật đơn tự...................................... 106

4.4.3. Sự thay đổi nghĩa của từ Hán - Nhật đơn tự ................................... 108

4.5. Tiểu kết ................................................................................................ 119

KẾT LUẬN .................................................................................................... 121

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ...................................................... 124

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................ 125

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Phân kì lịch sử tiếng Nhật.........................................................................21

Bảng 2.1. Hệ thống âm vị tiếng Nhật........................................................................40

Bảng 2.2. Phụ âm trong tiếng Nhật...........................................................................41

Bảng 2.3. Các phụ âm đầu trong tiếng Việt..............................................................41

Bảng 2.4. Các nguyên âm trong tiếng Nhật ..............................................................42

Bảng 2.5. Các âm chính trong tiếng Việt..................................................................43

Bảng 2.6. Mô hình âm tiết tiếng Nhật.......................................................................43

Bảng 2.7. Đối chiếu cách đọc Hán - Nhật và Hán - Việt theo các mốc du nhập chính

trong lịch sử ............................................................................................ 48

Bảng 2.8. Các âm đầu âm tiết/phách Hán - Nhật......................................................59

Bảng 2.9. Đối chiếu phụ âm đầu của các yếu tố Hán - Nhật và yếu tố Hán - Việt.......59

Bảng 2.10. Đối chiếu các nguyên âm Hán - Nhật và các nguyên âm Hán - Việt.....61

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Chữ Hán nói riêng, các yếu tố Hán nói chung, có lịch sử lâu dài nằm trong

lịch sử phát triển của tiếng Nhật. Có nhiều ý kiến cho rằng chữ Hán và các yếu tố

Hán đƣợc truyền vào Nhật Bản từ khoảng thế kỉ thứ IV đến thế kỉ thứ V. Chữ Hán

đƣợc ngƣời Nhật sử dụng làm chữ viết từ rất lâu nên đã trở nên quen thuộc, ăn sâu

vào tiềm thức ngƣời Nhật, khiến nhiều ngƣời Nhật không còn coi đó là yếu tố vay

mƣợn. Hơn nữa, ngƣời Nhật có thể sử dụng các yếu tố Hán tạo ra hàng loạt từ mới

nhằm biểu đạt các khái niệm mới xuất hiện không ngừng trong vốn từ vựng vốn có

của mình. Trải qua quá trình tồn tại và phát triển nhƣ vậy, các yếu tố Hán đã trở

thành một phần quan trọng, không thể thiếu trong tiếng Nhật, trong cuộc sống hàng

ngày cũng nhƣ trên tất cả các lĩnh vực khác nhƣ văn hoá, giáo dục, khoa học kĩ

thuật, … của Nhật Bản. Chữ Hán không chiếm vị trí duy nhất và độc tôn nhƣ trong

tiếng Hán vì trong tiếng Nhật, bên cạnh chữ Hán, còn sử dụng hệ thống chữ viết

kana. Tuy nhiên, không thể phủ nhận đƣợc vai trò quan trọng của yếu tố Hán đối

với tiếng Nhật về mặt chữ viết và từ vựng. Mặt khác, trong tiếng Nhật, các yếu tố

Hán có những đặc thù riêng, đƣợc đồng hóa ở các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu

trúc và ngữ nghĩa.

Trong tiếng Nhật, các từ Hán chiếm 47,5%. Kết quả điều tra Các từ ngữ

được sử dụng trên báo chí hiện đại trên 90 loại báo phát hành trong một năm do

Viện Nghiên cứu chữ quốc ngữ Nhật Bản tiến hành về cho thấy, mặc dù xét theo số

lần xuất hiện thì từ Hán (chiếm 41,3%) thấp hơn từ Nhật (53,9%), nhƣng xét về số

lƣợng từ Hán đƣợc sử dụng chiếm 47,5% nhiều hơn các từ Nhật (chỉ có 36,7%).

Cũng theo kết quả điều tra của Viện này về Thực trạng văn nói của tầng lớp trí thức

Nhật Bản, số lƣợng từ Hán đƣợc sử dụng trong văn nói là 40%, mặc dù thấp hơn so

với từ Nhật (46,9%) nhƣng vẫn đƣợc coi là chiếm tỉ lệ cao trong lƣợng từ đƣợc sử

dụng trong văn nói của tầng lớp trí thức Nhật Bản [126].

2

Cùng với Nhật Bản và Hàn Quốc, Việt Nam đƣợc xếp vào các nƣớc nằm

trong khu vực văn hoá chữ Hán (漢字文化圏). Mặc dù tiếng Việt hiện đại không sử

dụng chữ Hán làm chữ viết nhƣng cũng giống nhƣ tiếng Nhật, trong tiếng Việt sử

dụng một lƣợng lớn các từ Hán - Việt, những từ này tạo thành một lớp từ quan

trọng trong hệ thống từ vựng tiếng Việt. Tuy nhiên, tiếng Nhật và tiếng Việt là hai

ngôn ngữ khác nhau về loại hình nên bên cạnh những điểm giống nhau, các yếu tố

Hán - Nhật và các yếu tố Hán - Việt còn có nhiều điểm khác nhau.

Cho đến nay những công trình nghiên cứu đối chiếu giữa tiếng Nhật và tiếng

Việt không có nhiều và cũng chƣa có nhiều các công trình nghiên cứu đối chiếu cụ

thể về lớp từ này trong hai ngôn ngữ. Với số lƣợng còn hạn chế các công trình

nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ Nhật - Việt nói chung, đối chiếu Hán - Nhật và Hán

- Việt nói riêng, có thể nói các công trình nghiên cứu này chƣa thực sự đi sâu vào

nghiên cứu đối chiếu một cách hệ thống các yếu tố Hán - Nhật trong tiếng Nhật và

các yếu tố Hán - Việt trong tiếng Việt trên các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu

trúc và ngữ nghĩa. Từ thực tế này, nảy sinh nhu cầu cần phải có nhiều công trình

nghiên cứu sâu rộng hơn để tạo nên cái nhìn toàn diện hơn, chi tiết hơn về vấn đề này.

Với những lí do trên, chúng tôi chọn yếu tố Hán - Nhật trong tiếng Nhật và đối

chiếu với yếu tố Hán - Việt trong tiếng Việt làm đối tƣợng nghiên cứu của luận án.

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu

2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới

Các yếu tố Hán đƣợc truyền bá từ Trung Hoa vào Nhật Bản qua bán đảo

Triều Tiên từ thời xa xƣa, vào khoảng thế kỉ thứ IV và thứ V. Trƣớc khi đƣợc dùng

làm chữ viết của tiếng Nhật, chữ Hán chỉ đƣợc coi là chữ viết của một thứ tiếng

nƣớc ngoài, là tƣợng trƣng cho nền văn hóa Trung Hoa. Ban đầu, ở Nhật Bản, chữ

Hán đƣợc coi trọng trong việc học nhằm tìm hiểu về nền văn hóa - văn minh Trung

Hoa. Do thời kì này triều đình Nhật Bản chủ trƣơng coi trọng chữ Hán nên các quan

niệm về âm vị, từ vựng và văn bản tiếng Nhật bị gò bó, áp đặt theo chữ Hán [132].

3

Nghiên cứu chữ Hán thời cổ đại (từ TK IV - 794) và trung đại (khoảng năm

1000 - 1334) rất coi trọng chữ Hán của tiếng Hán và chỉ tập trung vào việc giới

thiệu các công trình nghiên cứu chữ Hán của Trung Hoa. Đầu thời kì này, do rất ít cơ

hội tiếp xúc trực tiếp với phát âm của ngƣời Hán nên ngƣời Nhật biết về âm vị tiếng

Hán chủ yếu thông qua sách vở tiếng Hán. Thời kì này, triều đình Nhật Bản chú trọng

việc học chữ Hán và văn học Trung Hoa nên rất phát triển các nghiên cứu về chữ viết,

âm đọc và nghĩa của chữ Hán để đọc và hiểu văn Hán; xuất hiện nhiều công trình

nghiên cứu cách đọc Nhật (Kundoku) đối với các văn bản chữ Hán. Chẳng hạn, từ

điển 新訳華厳経音義私記 Tân dịch Hoa nghiêm kinh âm nghĩa tư kí (tạm dịch “Ghi

âm - nghĩa bản dịch mới Hoa nghiêm kinh”) là từ điển âm - nghĩa chữ Hán cổ nhất

Nhật Bản, đƣợc cho là biên soạn từ cuối thời thƣợng cổ (khoảng những năm

710~794), ghi lại một số âm Nhật trong bảng chữ viết Manyoogana và các chữ

Hán dựa trên từ điển Tân dịch Hoa nghiêm kinh âm - nghĩa của một nhà sƣ đời

Đƣờng [132].

Nghiên cứu chữ Hán trong giai đoạn từ thƣợng cổ đến trung cổ đều là sự đối

chiếu các sách về âm nghĩa chữ Hán của Trung Hoa. Các từ điển âm - nghĩa này

chủ yếu về cách dùng của chữ Hán và các cụm từ chữ Hán theo ngữ cảnh, không

phải là các nghiên cứu chữ Hán độc lập với ngữ cảnh. Hơn nữa, vào thời đó, với

mục đích chính là hiểu đúng kinh Phật nên các nghiên cứu thời kì này chủ yếu là

giới thiệu các từ điển âm - nghĩa của Trung Hoa.

Từ cuối thời trung cổ đến đầu thời kì trung đại (1334 - 1945), nghiên cứu chữ

Hán ở Nhật Bản cũng có những điểm mới đáng chú ý. Bên cạnh việc giới thiệu các

nghiên cứu về chữ Hán của Trung Hoa các thời kì trƣớc đó, các học giả Nhật Bản

cũng đã bƣớc đầu đề cập đến các vấn đề về chữ Hán theo quan điểm của ngƣời

Nhật. Mặt khác, do sự truyền bá của Nho học vào Nhật Bản và sự lan rộng của đạo

Thiền đã tạo cơ hội cho ngƣời Nhật tiếp xúc trực tiếp với âm Hán của các nhà sƣ

Trung Hoa nên việc nghiên cứu chữ Hán đƣợc mở rộng ra nhiều lĩnh vực khác.

4

Sang thời kì cận đại (từ năm 1945), nghiên cứu chữ Hán không chỉ dừng lại

ở việc lí giải chính xác các công trình nghiên cứu chữ Hán Trung Hoa; mà các học

giả đã cố gắng nghiên cứu, nắm bắt tình hình sử dụng chữ Hán ở Nhật Bản, quan sát

chữ Hán một cách khách quan theo quan điểm độc lập của ngƣời Nhật. Có thể nói

xu hƣớng nghiên cứu này là đặc điểm nổi bật trong các nghiên cứu chữ Hán ở thời

kì này. Quan điểm nghiên cứu tƣơng đối độc lập đã thoát ra khỏi quan điểm nghiên

cứu bị gò bó chữ Hán, đã có sự tách biệt rõ ràng giữa từ và chữ viết [132]. Các

nghiên cứu về chữ Hán triều Thanh (tiêu biểu là công trình Thuyết văn giải tự của

Đoan Ngọc Tài (段玉栽) và các từ điển chữ Hán đƣợc biên soạn theo lệnh hoàng đế

nhà Thanh, ...) có ảnh hƣởng không nhỏ đến các công trình nghiên cứu chữ Hán ở

Nhật Bản thời kì này. Nhƣng phải đến giai đoạn từ nửa sau thời kì cận đại, các công

trình mới thể hiện các hƣớng nghiên cứu mới do chịu ảnh hƣởng rõ rệt từ các

nghiên cứu của Trung Hoa và đƣợc coi là nền tảng, bƣớc đệm cho nghiên cứu chữ

Hán trong các thời kì sau. Mặc dù chủ yếu vẫn là các công trình tập trung vào

nghiên cứu chữ Hán trong tiếng Hán nhƣng đã có sự tách biệt giữa nghiên cứu chữ

Hán ở Trung Hoa và nghiên cứu chữ Hán đƣợc sử dụng ở Nhật Bản; chẳng hạn, các

công trình nghiên cứu về bảng âm - chữ Manyoogana. Tuy nhiên, các nghiên cứu

thời kì này chỉ tập trung nghiên cứu riêng biệt từng chữ Hán, việc nhìn nhận tổng

thể chữ Hán một cách hệ thống và các cơ sở lí luận của nghiên cứu chữ Hán chƣa

thực sự đƣợc đặt ra một cách đầy đủ [132].

Nghiên cứu chữ Hán của Nhật Bản thời kì hiện đại đƣợc phát triển ra nhiều

lĩnh vực mới hơn (đã có các công trình nghiên cứu về cách đọc theo âm Nhật của

chữ Hán, về các từ đọc theo âm Hán...). Tuy nhiên, các nghiên cứu thời kì này cũng

không có nhiều thay đổi so với thời kì trƣớc. Theo Maeda [132], nghiên cứu chữ

Hán chính là làm rõ những đặc điểm cũng nhƣ vai trò của chữ Hán, do đó việc

nghiên cứu nên triển khai theo ba hƣớng: tƣ duy nhận thức chữ Hán, quan niệm về

chữ Hán và Hán tự học. Tác giả này cho rằng đến tận những năm 1980, trong các

nghiên cứu về Hán tự học và chữ viết tiếng Nhật, chữ Hán vẫn chƣa thực sự đƣợc

xem xét một cách toàn diện.

5

Trong giai đoạn sau, xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu chữ Hán và từ

Hán trong tiếng Nhật với tƣ cách là một bộ phận quan trọng trong tiếng Nhật trên

các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu trúc, ngữ nghĩa và tình hình sử dụng từ

Hán - Nhật trong tiếng Nhật. Các công trình chủ yếu nghiên cứu về lịch sử ngữ âm

của âm Hán - Nhật nhƣ 日本漢字音の研究 Nghiên cứu âm Hán - Nhật (高松, 1982),

日本漢字音の歴史 Lịch sử âm Hán - Nhật (沼本, 1988); các nghiên cứu về lịch sử,

vai trò và hoạt động của các yếu tố Hán trong tiếng Nhật nhƣ 明治期における漢字

の役割 Vai trò chữ Hán ở thời Minh Trị (森岡, 1983), 語種と造語力 Các lớp từ

theo nguồn gốc và khả năng tạo từ (野村, 1984), 漢字講座 3: 漢字と日本語

Chuyên khảo 3 về Hán tự: Hán tự và tiếng Nhật (佐藤, 1987), 日本漢語の歴史

Lịch sử từ Hán - Nhật (陳原, 1991), 造語法と造語力 Phương pháp tạo từ và khả

năng tạo từ (野村, 1992), 現代日本語における漢語 Từ Hán trong tiếng Nhật hiện đại

(玉村, 2000), 語種から見た『体の類 人間活動の为体』に属する語彙 ―現代日本

語の基本語の研究 2 Từ vựng thuộc trường “thân thể - chủ thể của các hoạt động

của con người” nhìn từ các loại từ theo nguồn gốc - Nghiên cứu lớp từ cơ bản

trong tiếng Nhật hiện đại 2 (玉村, 2003); các công trình nghiên cứu yếu tố mƣợn

Hán trên phƣơng diện văn hóa nhƣ 漢字圏の近代 - ことばと国家 Thời cận đại của

khu vực văn hóa chữ Hán - Ngôn ngữ và đất nước (村田, C ラマール, 2005), ...

Ngoài ra, có các công trình nghiên cứu đối chiếu từ Hán - Nhật với từ Hán

trong tiếng Hán hoặc giữa từ Hán - Nhật với từ Hán - Hàn, ví dụ ここが違う日本語

語彙と中国語彙 日本語教育現場より語彙構成語素の相違をめぐって Điểm khác

giữa từ vựng tiếng Nhật và từ vựng tiếng Hán - về những điểm khác biệt của yếu tố

tạo từ quan sát được trong thực tế giảng dạy tiếng Nhật (三喜, 2000), 日韓「基幹語

彙」の毑較研究―その選定及び意味分野別構造分析を中心に― Nghiên cứu đối

chiếu Nhật - Hàn “từ vựng cơ bản” - tập trung vào cách tập hợp từ và phân tích

cấu trúc về phạm vi ngữ nghĩa của tập hợp từ này (金直洙, 2004), ベトナム語母語

話者にとって漢越語知識は日本語学習にどの程度有利に働くか -日越漢字語の一致

度に基づく分析 Kiến thức về từ Hán - Việt phát huy hiệu quả như thế nào trong

6

việc học tiếng Nhật đối với người Việt Nam (Matsuda Makiko, Thân Thị Kim

Tuyến, Ngô Minh Thuỷ, …, 2008), ...

2.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam

Về các công trình nghiên cứu có liên quan ở Việt Nam, cho đến nay đã có

nhiều công trình nghiên cứu về hiện tƣợng vay mƣợn từ ngữ nói chung, đặc biệt là

các công trình nghiên cứu về từ mƣợn Hán trong tiếng Việt vốn có bề dày trong lịch

sử nghiên cứu ở Việt Nam. Trƣớc hết, phải kể đến Tiếng Việt, chữ Việt trên quá

trình tiếp xúc với tiếng Hán, chữ Hán (Nguyễn Tài Cẩn, 1981), Nghĩa gốc và nghĩa

dùng của một số từ Hán Việt (Quang Đạm, 1981), Tiếp xúc ngôn ngữ ở Đông Nam

Á (Phan Ngọc, Phạm Đức Dƣơng, 1983), Bước đầu tìm hiểu đặc điểm du nhập của

các yếu tố Hán Việt (Nguyễn Văn Khang, 1986), Từ Hán Việt nhìn từ góc độ tiếp

xúc ngôn ngữ văn hóa (Đặng Đức Siêu, 1989), Cách nhận diện và phân biệt từ

thuần Việt với từ Hán Việt (Nguyễn Đức Tồn, 2001), ... Bên cạnh đó, Từ ngoại lai

trong tiếng Việt (Nguyễn Văn Khang, 2007) giới thiệu và đƣa ra các lí thuyết về

tiếp xúc ngôn ngữ và hệ quả là hiện tƣợng vay mƣợn từ ngữ và các phƣơng thức

vay mƣợn từ vựng; trong đó nhấn mạnh đến “các nhân tố ngôn ngữ - xã hội” nhƣ

những tác nhân ảnh hƣởng lớn đến lớp từ vay mƣợn về mặt hình thức, ngữ nghĩa,

cách sử dụng trong “ngôn ngữ đi vay” nói chung và hiện tƣợng vay mƣợn từ Hán

trong tiếng Việt nói riêng. Lí thuyết và các kết quả khảo sát trong nghiên cứu này

góp phần làm sáng tỏ hiện tƣợng vay mƣợn từ Hán trong tiếng Việt, cũng là cơ sở lí

luận của luận án khi nghiên cứu hiện tƣợng vay mƣợn yếu tố Hán trong tiếng Nhật

và liên hệ với yếu tố Hán - Việt trong tiếng Việt.

Ở Việt Nam, về nghiên cứu tiếng Nhật và nghiên cứu đối chiếu song ngữ

Nhật Việt, cho đến nay, tuy có số lƣợng không nhiều nhƣng có thể nói các vấn đề

đƣợc nghiên cứu, khảo sát về tiếng Nhật là những vấn đề tƣơng đối cơ bản, từ các

vấn đề mang tính khái quát đến các vấn đề cụ thể trên các bình diện từ vựng, ngữ

âm, ngữ pháp và ngữ dụng.

Điển hình là các công trình Về đơn vị âm tiết của tiếng Nhật (Nguyễn Thị

Việt Thanh, 1998), Mấy nét khái quát về vốn từ tiếng Nhật hiện đại - nguồn gốc -

7

đặc điểm cấu tạo (Nguyễn Thị Bích Hà, 1997), Sổ tay động từ phức tiếng Nhật

(Trần Thị Chung Toàn, 2004). Bên cạnh đó, Sự hình thành và phát triển của lớp từ

ngoại lai trong tiếng Nhật (Nguyễn Thị Việt Thanh, 1998) và Từ ngoại lai trong

tiếng Nhật hiện đại (Trần Thị Chung Toàn, 2006) cũng đề cập đến hiện tƣợng vay

mƣợn và giới thiệu một cách khái quát hệ thống từ ngoại lai trong tiếng Nhật nói

chung, từ Hán - Nhật nói riêng.

Về nghiên cứu đối chiếu, ở Việt Nam cũng đã xuất hiện nhiều công trình nghiên

cứu đối chiếu song ngữ Hán Việt, Hán Nhật và Hán Hàn. Tiêu biểu là Về nhóm từ xưng

hô thân tộc trong tiếng Nhật và tiếng Việt (Hoàng Anh Thi, 1999), Các phương thức

biểu thị hướng của hành động trong tiếng Việt và tiếng Nhật (Trần Thị Chung Toàn,

2004), Khảo sát từ ngoại lai tiếng Anh trong tiếng Nhật (có liên hệ với tiếng Việt) (Trần

Kiều Huế, 2007, Luận văn thạc sĩ ngôn ngữ), Thành ngữ và thành ngữ học tiếng Nhật

(Ngô Minh Thủy, 2012). Đặc biệt, hiện tại, có các công trình nghiên cứu liên quan đến từ

Hán - Nhật nhƣ Khảo sát lớp từ Hán - Nhật thông dụng (có đối chiếu với Hán Việt)

(Trần Sơn, 1995, Luận án phó tiến sĩ ngữ văn), Đối chiếu các âm tiết Hán Việt, Hán Hàn

với các âm tiết Hán, trong Chữ quốc ngữ và sự phát triển chức năng xã hội của tiếng

Việt (Hoàng Trọng Phiến, 1997), Đặc điểm thành ngữ Hán - Nhật trong tiếng Nhật (có

liên hệ với tiếng Việt) (Nguyễn Tô Chung, 2012).

Tuy nhiên, cho đến nay chƣa có công trình nghiên cứu, khảo sát và đối chiếu

một cách cụ thể, có hệ thống các yếu tố Hán - Nhật trong tiếng Nhật và yếu tố Hán -

Việt trong tiếng Việt trên các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu trúc và ngữ nghĩa.

3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án

3.1. Mục đích của luận án

Thông qua nghiên cứu, khảo sát các yếu tố Hán - Nhật và tiến hành đối chiếu

với các yếu tố Hán - Việt trên các bình diện ngữ âm, hình thái - cấu trúc và ngữ

nghĩa, chúng tôi hi vọng sẽ có thể làm rõ đƣợc một số nội dung sau:

- Các đặc điểm về ngữ âm, hình thái - cấu trúc và ngữ nghĩa của các yếu tố

Hán - Nhật; những điểm tƣơng đồng và dị biệt giữa yếu tố Hán - Nhật và yếu tố

Hán - Việt trên các bình diện trên.

8

- Góp phần vào nghiên cứu tiếp xúc ngôn ngữ giữa tiếng Hán với các ngôn

ngữ Nam Á nhƣ tiếng Việt, tiếng Nhật, tiếng Triều Tiên.

3.2. Nhiệm vụ của luận án

Để đạt đƣợc những mục đích của luận án, chúng tôi đặt ra những nhiệm vụ

cụ thể nhƣ sau:

- Hệ thống hoá những lí thuyết cơ bản về hiện tƣợng vay mƣợn từ vựng nói

chung, về hiện tƣợng vay mƣợn yếu tố Hán trong tiếng Nhật nói riêng nhằm xây

dựng cơ sở lí luận của luận án.

- Nghiên cứu những đặc điểm chung về ngữ âm, hình thái - cấu trúc và ngữ

nghĩa của các yếu tố Hán - Nhật.

- Những đặc điểm ngữ âm cụ thể trong cách đọc Hán - Nhật của 2098 yếu tố

Hán - Nhật.

+ Nêu một số nhận xét về sự tƣơng đồng, khác biệt với cách đọc Hán - Việt,

sự tƣơng ứng về ngữ âm giữa các yếu tố Hán - Nhật và yếu tố Hán - Việt.

- Nêu những đặc điểm hình thái cụ thể của các yếu tố Hán - Nhật (khả năng

độc lập, phụ thuộc, vừa độc lập vừa phụ thuộc; khả năng tạo từ), xác định từ loại,

phạm vi nghĩa của các yếu tố Hán - Nhật độc lập (từ Hán - Nhật đơn tự).

+ Lập danh sách các yếu tố Hán - Nhật đƣợc sử dụng độc lập với tƣ cách là từ

trong tiếng Nhật.

+ Nêu một số nhận xét về đặc điểm hoạt động của lớp từ Hán - Nhật đơn tự

có đối chiếu với lớp từ Hán - Việt đơn tiết.

- Đối chiếu với các yếu tố Hán - Việt để làm rõ những điểm tƣơng đồng và

khác biệt của các yếu tố Hán - Nhật và yếu tố Hán - Việt.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là các yếu tố Hán - Nhật trong tiếng Nhật

(dƣới đây, gọi là yếu tố Hán - Nhật) và các yếu tố Hán - Việt trong tiếng Việt (dƣới

đây, gọi là yếu tố Hán - Việt). Luận án chủ yếu đi sâu vào nghiên cứu, khảo sát đặc

điểm của 2098 yếu tố Hán - Nhật trong Bảng Hán tự thường dụng (1998) của tiếng

Nhật, trong đó, tập trung nghiên cứu, khảo sát nhóm yếu tố Hán - Nhật có khả năng

độc lập trở thành từ.