Chuyên đề: Thơ và phân tâm học

Thơ và phân tâm học

1. Bài thơ đầu tiên

Bài thơ đầu tiên thường được viết khi ta còn nhỏ. Đứa trẻ ít khi đủ can đảm trình diện nó với cha mẹ, trừ

khi được hết sức khuyến khích. Nhưng chỉ khuyến khích thôi chưa đủ.

Phản ứng đầu tiên của cha mẹ thường ghi dấu ấn sâu trong kí ức một đứa trẻ. Bạn thốt lên một nhận xét

với vẻ ngạc nhiên, thích thú, hay bạn càu nhàu khó chịu, chỉ vì hôm đó thật không may, ở sở làm bạn đang

có chuyện bực mình? Tôi xin nói để bạn nghe rằng, vào lúc đứa trẻ ngượng nghịu đưa cho bạn bài thơ mà

nó đã nhiều ngày nhét kĩ dưới gậm giường, chỉ một vẻ mặt lơ đãng của bạn cũng đủ để đứa trẻ bị tổn

thương, thậm chí về sau suốt đời không có một bài thơ nào nữa được mang ra trình diện với cuộc đời.

Làm thơ tập cho trẻ con khả năng sử dụng ngôn ngữ, thói quen biểu hiện các ý tưởng, khả năng cảm thông

với người khác, và đặc biệt là rèn luyện một trí tuệ sắc sảo. Một nhà thơ Mỹ nổi tiếng, Stanley Kunitz, đã

từng viết rằng không có một công việc nào khó khăn bằng công việc của người làm thơ. Thơ mang lại sự

nhạy cảm tâm hồn, điều mà mỗi chúng ta đánh mất dần dần trong quá trình trở thành người lớn, như hòn

cuội trắng đầy góc cạnh từ trên núi cao lăn theo suối, càng lăn xuống càng tròn lại mất đi các góc cạnh ban

đầu. Nhưng bạn có thể hỏi: sự nhạy cảm tâm hồn có cần thiết không? Trong xã hội hiện nay, có vẻ như

những năng khiếu kĩ thuật là quan trọng nhất trong đường lối giáo dục, đáng ngạc nhiên thay sự tổng hợp

của ba yếu tố: thể chất, trí thông minh và tâm hồn lại được chứng minh trong nhiều nghiên cứu xã hội học

là có vai trò như nhau trong sự phát triển một tài năng, ngay cả trong những lĩnh vực thuần tuý khoa học

như toán học, vật lý và y khoa. Khác với các yếu tố khác, sự nhạy cảm tâm hồn chỉ có thể được khơi dậy

khi ta bắt đầu điều đó ở tuổi đến trường, có vẻ quá muộn khi một ai có ý định dời nó lại những giai đoạn

về sau. Khác với niềm tin của nhiều người, một nền thơ ca chân thực không dẫn đến sự yếu đuối theo kiểu

"lãng mạn ướt át", nó đưa ta thẳng đến sân chơi rèn luyện các năng khiếu sắc bén nhằm giải quyết các vấn

nạn hiện thực, thiết yếu cho đời sống. Hạnh phúc được định nghĩa là sự hoà hợp của môi trường và tính

cách của một nhân vật. Mọi sự hoà hợp lâu bền đều xây trên sự thật thuần khiết và trong suốt.

Thơ dẫn bạn thẳng đến sự thật. Nếu đó là một bài thơ hay. Bởi vì sự thật là vẻ đẹp duy nhất của thơ ca. Và

tôi e rằng không có ngoại lệ nào cả.

Ở trên, chúng ta đã nói rằng thơ tập cho trẻ nhỏ khả năng ngôn ngữ. Nói vậy là đúng nhưng chưa đủ.

Ngôn ngữ ở đây là ngôn ngữ nào? Ngôn ngữ tiếng mẹ đẻ. Trong một dịp gặp gỡ ở Nhã Điển, một giáo sư

sử học người Hy Lạp, rất giỏi các sinh ngữ Anh, Pháp, có tâm sự với tôi rằng sở dĩ ông nói lưu loát nhiều

thứ tiếng khác nhau là nhờ nắm rất vững tiếng mẹ đẻ.

2. Những quan hệ riêng tư

Ta dễ dàng nhận ra rằng, khác với tiểu thuyết và các thể văn xuôi khác, thơ Việt Nam thường giới hạn về

đề tài. Không những trong thơ cổ điển những thế kỷ trước, mà cả thơ tiền chiến, thời kỳ kháng chiến

chống pháp, và sau năm 1954 ở cả hai miền Nam Bắc. Trong một nền thơ sôi động, tự do, phóng khoáng

như ở miền Nam trong gần 20 năm (1954-1975), các đề tài về cái tôi lãng mạn, cái tôi siêu hình, thân phận

con người trong chiến tranh, tình yêu đất nước… là những cảm hứng lớn, chủ đạo. Sau năm 1975, ở hải

ngoại cũng như trong nước, các khuynh hướng nói trên dĩ nhiên vẫn tiếp tục phát triển. Tôi ngạc nhiên

thấy rằng các quan hệ riêng tư, có thật và cụ thể trong đời sống mỗi người, không mấy khi được đặt lên

trang giấy trắng. Ngay cả trong thơ tình là thứ mà các nhà thơ Việt Nam thường bắt đầu và kết thúc cuộc

đời thơ ca của họ, người đọc có cảm tưởng rằng họ đang đọc một thứ thơ viết về một tình yêu mơ hồ nào

đó hơn là về mối quan hệ trong đời sống hàng ngày giữa hai người đang yêu nhau. Những điều mà người

Việt Nam thường nói nhỏ với nhau lúc tâm sự, lớn tiếng khi tranh cãi giữa bụi bặm đường phố, hay trong

những khung cảnh hoàn toàn thơ mộng, có vẻ như được mọi người đồng ý ngầm là để chúng nằm im phía