Chủ thể nhận thức trong Triết học I. Cantơ

Môc lôc

* Më ®Çu...............................................................................................................................02

* Néi dung...........................................................................................................................08

Ch¬ng 1: Nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho quan niÖm cña I. Cant¬ vÒ chñ thÓ

nhËn thøc.............................................................................................................08

1.1 Bèi c¶nh ra ®êi cña nhËn thøc luËn Cant¬................................................08

1.2 Mét sè tiÒn ®Ò t tëng.................................................................................10

1.2.1 Chñ nghÜa duy c¶m nh lµ c¬ së cho nhËn thøc luËn cña I. Cant¬.....10

1.2.2 Quan niÖm duy lý vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc

Phôc hng-CËn ®¹i .......................................................................................20

Ch¬ng 2: Chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc I. Cant¬ .........................................35

2.1 S¬ lîc vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp cña I. Cant¬............................................35

2.2 Quan niÖm cña Cant¬ vÒ cÊu tróc vµ nh÷ng n¨ng lùc cña chñ thÓ

nhËn thøc........................................................................................................36

2.2.1 C¶m tÝnh............................................................................................38

2.2.2 Gi¸c tÝnh............................................................................................45

2.2.3 Th«ng gi¸c.........................................................................................52

2.2.4 Lý tÝnh................................................................................................57

2.3 §ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc...........67

*KÕt luËn............................................................................................................................73

*Danh môc tµi liÖu tham kh¶o..............................................................................76

1

më ®Çu

1. Lý do chän ®Ò tµi.

Víi t c¸ch lµ ngêi s¸ng ra triÕt häc cæ ®iÓn §øc, Imanue Cant¬ cã nh÷ng ®ãng

gãp kh«ng nhá cho nÒn triÕt häc thÕ giíi. §¸nh gi¸ vÒ häc thuyÕt triÕt häc cña

Cant¬, C¸c M¸c ®· tõng viÕt r»ng: “TriÕt häc Cant¬ lµ häc thuyÕt §øc cña cuéc c¸ch

m¹ng Ph¸p” [8, 131]. Nh©n danh c¸ nh©n vµ nh÷ng ngêi ®ång quan ®iÓm víi m×nh,

F.¨ngghen ®· tõng c«ng khai tuyªn bè: “NÕu c¸c thÇy gi¸o cña giai cÊp t s¶n d×m

c¸i ký øc vÒ c¸c triÕt gia §øc vÜ ®¹i vµ vÒ phÐp biÖn chøng do hä s¸ng t¹o ra vµo

vòng lÇy cña mét chñ nghÜa chiÕt trung buån th¶m,- ®Õn møc mµ chóng t«i ph¶i kªu

gäi khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i lµm chøng cho r»ng, phÐp biÖn chøng tån t¹i trong

thùc tÕ,-th× chóng t«i, nh÷ng ngêi x· héi chñ nghÜa §øc, lÊy lµm tù hµo r»ng chóng

t«i xuÊt th©n kh«ng nh÷ng tõ Xanh Xim«ng, Phuriª, ¤oen, mµ c¶ tõ Cant¬, PhÝcht¬

vµ Hªghen” [10, 461].

ThËt khã mêng tîng diÖn m¹o triÕt häc §øc thÕ kû XIX sÏ ra sao nÕu kh«ng

cã triÕt häc Cant¬. ChÝnh Cant¬, ®¸p øng nhu cÇu cña thêi ®¹i m×nh, ®· ®Æt ra vµ gi¶i

quyÕt theo c¸ch riªng hµng lo¹t vÊn ®Ò quan träng mµ nhiÒu n¨m sau cßn ¶nh hëng

®Õn sù ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc Ch©u ¢u.

Ngay tõ trong c¸c t¸c phÈm thêi kú “tríc phª ph¸n” khi Cant¬ chuyªn chó vÒ

c¸c vÊn ®Ò khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc tù nhiªn, chóng ta thÊy rÊt râ quan niÖm

cña «ng vÒ sù ph¸t triÓn trong tù nhiªn. Trong cuèn “lÞch sö tù nhiªn ®¹i c¬ng vµ häc

thuyÕt vÒ bÇu trêi” xuÊt b¶n n¨m 1755, ®îc F. ¨ngghen ®¸nh gi¸ lµ t¸c phÈm thiªn

tµi v× “vÊn ®Ò c¸i hÝch ®Çu tiªn ®· bÞ lo¹i bá;tr¸i ®Êt vµ tÊt c¶ hÖ thèng mÆt trêi hiÖn

ra nh lµ mét c¸i g× ®· h×nh thµnh trong thêi gian” [11, 466], Cant¬ kh«ng chØ gi¶i

thÝch cÊu t¹o hiÖn thêi cña hÖ mÆt trêi mµ cßn gi¶i thÝch c¶ sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn

cña nã n÷a. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, häc thuyÕt cña Cant¬ vÒ m©u thuÉn ®· ®Æt ra c¬

së cho c¸c hÖ thèng biÖn chøng cña PhÝcht¬, Sªlinh vµ Hªghen. Do vËy, cã thÓ nãi,

Cant¬ lµ ngêi s¸ng lËp ra biÖn chøng cæ ®iÓn §øc.

2

Cant¬ lµ ngêi ®Çu tiªn ®ét ph¸ vµo vµ lµm ph¸ vì quan niÖm siªu h×nh vµ ph-

¬ng ph¸p t duy siªu h×nh khi ®Ò cËp ®Õn thÕ giíi vËt chÊt c¶ v« c¬ lÉn h÷u c¬ vµ “«ng

®· ph¸ vì mét c¸ch hÕt søc khoa häc ®Õn møc lµ hiÖn nay phÇn lín nh÷ng lý lÏ cña

«ng dïng ®Ó chøng minh vÉn cßn gi¸ trÞ” [11, 86]. Tõ quan niÖm Êy, Cant¬ ®·

kh¼ng ®Þnh sù ngù trÞ cña c¸c quy luËt nh©n qu¶ phæ biÕn trong giíi tù nhiªn, còng

nh v¹ch râ ranh giíi gi÷a ý chÝ tù do cña con ngêi vµ nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn.

§©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu trong triÕt häc Cant¬ thu hót sù chó ý m¹nh

mÏ cña nh÷ng nhµ triÕt häc sau «ng.

C¸c t tëng biÖn chøng ®· ®îc Cant¬ ph¸t triÓn ®Æc biÖt lµ trong l«gÝc häc vµ

cña lý luËn nhËn thøc. Cant¬ ®· ®Æt ra nh÷ng nÒ t¶ng cho t tëng vÒ l«gÝc biÖn chøng,

vÒ vai trß cña c¸c ph¹m trï, ®Æc biÖt vÒ vai trß cña chñ thÓ nhËn thøc…

Cant¬ ®· lµm cuéc c¸ch m¹ng triÕt häc. §iÒu ®· kh¬i dËy cuéc c¸ch m¹ng

nµy trong ®Çu ãc Cant¬ chÝnh lµ sù quan t©m s©u s¾c tíi mét vÊn ®Ò mµ triÕt häc thêi

«ng kh«ng thÓ gi¶i quyÕt thµnh c«ng hay tháa ®¸ng. C¸c yÕu tè trong vÊn ®Ò cña «ng

®îc gîi ý tõ nhËn ®Þnh mµ «ng ®a ra : “hai ®iÒu lµm cho ®Çu ãc c¶m thÊy mét sù

c¶m phôc vµ kinh ng¹c lu«n lu«n míi mÎ bÇu trêi ®Çy sao trªn ®Çu vµ luËt ®¹o ®øc …

bªn trong”. Tøc lµ, «ng muèn b¾t ®Çu quan t©m tíi vò trô, triÕt häc tù nhiªn vµ ®Æc

biÖt lµ mét sè cÊu tróc vµ n¨ng lùc trong nhËn thøc cña con ngêi-víi t c¸ch lµ chñ

thÓ nhËn thøc. §ång thêi, «ng còng ®a ra nh÷ng ®Þnh híng vµ c¸ch luËn chøng míi

cho nh÷ng vÊn ®Ò trªn mµ c¸c nhµ triÕt häc tríc «ng cha gi¶i quyÕt ®îc. Víi tÝnh

chÊt vµ nhiÖm vô nh vËy cuéc c¸ch m¹ng trong triÕt häc cña Cant¬ mµ «ng gäi lµ

cuéc c¸ch m¹ng C«pÐcnich ®· ®Ó l¹i nhiÒu dÊu Ên vÒ vai trß vµ n¨ng lùc cña t duy

con ngêi ®èi víi c¸c nhµ triÕt häc sau Cant¬, ®Æc biÖt lµ nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra chñ

nghÜa M¸c.

Cã thÓ nãi, víi hÖ thèng triÕt häc kh¸ ®å sé mµ tËp trung chñ yÕu trong ba t¸c

phÈm: “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý” (1781); “Phª ph¸n lý tÝnh thùc tiÔn” (1788);

“Phª ph¸n n¨ng lùc ph¸n ®o¸n” (1790). Cant¬ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng cho

triÕt häc cæ ®iÓn §øc nãi riªng vµ lÞch sö triÕt häc thÕ giíi nãi chung. Quan niÖm

3

cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc cã thÓ coi lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho viÖc x©y dùng lý

luËn nhËn thøc cña triÕt häc M¸c sau nµy. Bëi lÏ, khi ®¸nh gi¸ chñ thÓ nhËn thøc ë

mÆt nµy, Cant¬ ®· ®¸nh dÊu bíc ngoÆt trong nhËn thøc vÒ con ngêi.

VÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, hiÖn nay, cha ®îc nghiªn cøu

mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ hÖ thèng, kh«ng nh÷ng vËy, cßn cã nh÷ng ®¸nh gi¸ tr¸i ngîc

nhau. Do ®ã, nã ®· g©y ra khã kh¨n cho c¸c nhµ nghiªn cøu trong viÖc ®¸nh gi¸ bíc

tiÕn cña quan niÖm chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc M¸c. V× t tëng nµy ®îc c¸c nhµ

s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c tiÕp thu vµ ph¸t triÓn trùc tiÕp tõ chÝnh quan niÖm cña

Cant¬.

H¬n n÷a, trong thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë níc ta, vÊn ®Ò con ngêi

víi t c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc vµ vai trß cña t duy con ngêi lu«n ®îc §¶ng ta quan

t©m vµ ®Æt lªn hµng ®Çu. Víi chiÕn lîc n©ng cao tri thøc, trÝ tuÖ vµ ph¸t huy nh©n tè

con ngêi, cho nªn, vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc vµ vai trß cña chñ thÓ nhËn thøc cÇn ®îc

®i s©u nghiªn cøu.

Thªm vµo ®ã, trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc, t«i thùc

sù quan t©m rÊt nhiÒu ®Õn triÕt häc Cant¬ ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong

triÕt häc cña «ng. Bëi lÏ, ®ã lµ vÊn ®Ò cßn cha ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu khai th¸c triÖt

®Ó vµ lµ cèt lâi trong nhËn thøc luËn Cant¬. Do ®ã, vÊn ®Ò nµy cÇn ph¶i ®îc nghiªn

cøu thªm th× míi ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ ®ong gãp cña Cant¬ ®èi víi lÞch sö triÕt häc.

V× vËy, ®Ó hiÓu râ h¬n quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc, t«i m¹nh

d¹n lùa chän ®Ò tµi nµy hy väng sÏ cã thÓ ®ãng gãp phÇn nµo vµo viÖc t×m hiÓu s©u

h¬n vÒ gi¸ trÞ cña triÕt häc Cant¬ ®èi víi lÞch sö triÕt häc thÕ giíi.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi

ë ViÖt nam, viÖc gi¶ng d¹y triÕt häc cña Cant¬ ®· ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh tõ

bËc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc, do ®ã cã kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu viÕt vÒ triÕt häc cña

«ng. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay, quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc cßn Ýt ®îc

®Ò cËp ®Õn vµ cha ®îc xem xÐt ®Çy ®ñ. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña thùc tr¹ng nµy lµ

do: Nghiªn cøu di s¶n triÕt häc ®å sé mµ «ng ®Ó l¹i cho chóng ta, ®ßi hái mét sù

4

kiªn nhÉn vµ thêi gian dµi l©u. V× triÕt häc cña Cant¬ ®îc tr×nh bµy vµ diÔn ®¹t b»ng

mét ng«n ng÷ “rÊt Cant¬”, nghÜa lµ rÊt khã hiÓu-ngay c¶ víi nh÷ng ngêi chuyªn s©u

vµo nghiªn cøu triÕt häc cña «ng.

Thªm mét khã kh¨n n÷a cho c«ng viÖc nghiªn cøu lý luËn nhËn thøc nãi riªng

vµ triÕt häc Cant¬ nãi chung lµ ë ViÖt nam cã rÊt Ýt c¸c t¸c phÈm triÕt häc cña «ng ®-

îc dÞch ra tiÕng viÖt vµ c«ng tr×nh lín vÒ Cant¬ kh«ng nhiÒu.

MÆt kh¸c, khi nghiªn cøu vÒ lý luËn nhËn thøc nãi chung vµ quan niÖm chñ

thÓ nhËn thøc cña Cant¬ nãi riªng, chóng ta b¾t buéc ph¶i ®äc t¸c phÈm cã thÓ nãi lµ

h¹t nh©n cña lý luËn Cant¬: “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý”-mét t¸c phÈm c¬ b¶n ®¸nh

dÊu cuéc c¸ch m¹ng C«pÐcnÝch cña Cant¬ kh«ng chØ trong lý luËn nhËn thøc, mµ

cßn trong quan niÖm vÒ con ngêi. Tuy nhiªn, t¸c phÈm nµy míi ®îc Bïi V¨n Nam

S¬n biªn dÞch vµ chó gi¶i n¨m 2004.

Do vËy, liªn quan ®Õn vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, cho

®Õn nay míi chØ cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu nh: “TÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ

nhËn thøc trong triÕt häc I. Cant¬” cña gi¸o s tiÕn sÜ NguyÔn Träng ChuÈn trong t¸c

phÈm “I.Cant¬- Ngêi s¸ng lËp nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc” ; ®Æc biÖt lµ cuèn “TriÕt

häc Imanuin Cant¬ ” cña gi¸o s, tiÕn sÜ NguyÔn V¨n Huyªn; c¸c bµi viÕt vÒ c¸c n¨ng

lùc cña chñ thÓ nhËn thøc nh: “Häc thuyÕt vÒ atinomia vµ l«gÝc tiªn nghiÖm cña

Cant¬”; “VÒ häc thuyÕt ph¹m trï trong triÕt häc Cant¬” cña c¸c t¸c gi¶ viÖn triÕt …

häc; “Kû yÕu héi th¶o triÕt häc cæ ®iÓn §øc: NhËn thøc luËn vµ §¹o ®øc häc” vµ

mét sè nhµ nghiªn cøu kh¸c Mµ khi ®¸nh gi¸ vÒ vÊn ®Ò nµy, Cant¬ ®· ®¸nh dÊu b … -

íc ngoÆt lín so víi c¸c trêng ph¸i triÕt häc tríc «ng. V× vËy, cÇn ph¶i ®i s©u nghiªn

cøu h¬n n÷a nh»m lµm râ ®ãng gãp nµy cña Cant¬ ®èi víi triÕt häc.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu cña kho¸ luËn

5

Môc ®Ých cña kho¸ luËn: lµ ë chç ph©n tÝch quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ

nhËn thøc, tõ ®ã ®¸nh gi¸ ¶nh hëng cña quan niÖm nµy ®èi víi lÞch sö triÕt häc nãi

chung vµ víi viÖc x©y dùng lý luËn nhËn thøc cña triÕt häc M¸c sau nµy.

NhiÖm vô nghiªn cøu cña kho¸ luËn: §Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nghiªn cøu, kho¸

luËn thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô sau:

Mét lµ, ph©n tÝch nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho sù h×nh thµnh quan niÖm Cant¬ vÒ

chñ thÓ nhËn thøc, chñ yÕu ®i s©u vµo hai trµo lu triÕt häc Phôc hng-CËn ®¹i: chñ

nghÜa duy c¶m kinh nghiÖm vµ chñ nghÜa duy lý cùc ®oan;

Hai lµ, ph©n tÝch vµ tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng quan niÖm cña Cant¬ vÒ

chñ thÓ nhËn thøc mµ cô thÓ lµ c¸c n¨ng lùc c¬ b¶n cña chñ thÓ nhËn thøc: c¶m tÝnh,

gi¸c tÝnh, th«ng gi¸c vµ lý tÝnh;

Ba lµ, nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng ®ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm Cant¬

vÒ chñ thÓ nhËn thøc tõ quan niÖm cña triÕt häc M¸cxÝt.

4. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu

§èi tîng nghiªn cøu cña kho¸ luËn: kho¸ luËn tËp trung tríc hÕt vµo viÖc

ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc, ®Æc biÖt lµ c¸c

n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc nh: c¶m tÝnh, gi¸c tÝnh, th«ng gi¸c vµ lý tÝnh.

Ph¹m vi nghiªn cøu cña kho¸ luËn: do ®iÒu kiÖn h¹n chÕ vÒ thêi gian vµ t

liÖu, kho¸ luËn giíi h¹n chñ yÕu ë viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong

t¸c phÈm “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý” cña Cant¬.

5. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

Ngoµi t¸c phÈm “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý”, kho¸ luËn cã xem xÐt, kÕ thõa

c¸c kÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc

trong triÕt häc Cant¬ ë c¸c häc gi¶ ®i tríc. Kho¸ luËn dùa trªn nÒn t¶ng lý luËn cña

chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ lÞch sö triÕt häc.

6

Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®îc sö dông ë ®©y lµ ph¬ng ph¸p M¸cxÝt trong nghiªn

cøu lÞch sö triÕt häc, ph¬ng ph¸p biÖn chøng ch¼ng h¹n nh ph¬ng ph¸p l«gÝc kÕt hîp

víi ph¬ng ph¸p lÞch sö, ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp, ph¬ng ph¸p so s¸nh…

6. §ãng gãp cña kho¸ luËn

§ãng gãp chñ yÕu cña kho¸ luËn lµ ë chç tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng

quan niÖm vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, vµ lµm s¸ng tá nh÷ng t tëng

cña Cant¬ vÒ cÊu tróc vµ n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc, tõ ®ã ®a ra nh÷ng ®¸nh gi¸

vÒ nh÷ng ®ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm trªn.

7. KÕt cÊu cña kho¸ luËn:

Ngoµi phÇn më ®Çu, phÇn kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, kho¸ luËn

gåm 2 ch¬ng 5 tiÕt.

7