Chủ đề sinh thái trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy Thiệp

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

-----------------------------------

NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

CHỦ ĐỀ SINH THÁI

TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN MINH CHÂU

VÀ NGUYỄN HUY THIỆP

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

-----------------------------------

NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

CHỦ ĐỀ SINH THÁI

TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN MINH CHÂU

VÀ NGUYỄN HUY THIỆP

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN ĐĂNG

ĐIỆP

THÁI NGUYÊN - 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích

dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung

thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, ngày 24 tháng 04 năm 2018

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Mai Hương

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban giám

hiệu, Khoa sau đại học, Khoa Báo chí - truyền thông và Văn học, Trường Đại

học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các thầy, cô giáo đã trực tiếp giảng dạy,

giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin ngỏ lời cám ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Đăng

Điệp - người thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả

nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người than, bạn bè đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 04 năm 2018

Nguyễn Thị Mai Hương

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài......................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................2

2.1. Về giới thiệu lí thuyết Phê bình sinh thái.............................................................2

2.2. Nghiên cứu văn chương từ điểm nhìn phê bình sinh thái ở Việt Nam.................6

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.........................................................................10

3.1. Đối tượng nghiên cứu.........................................................................................10

3.2. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................10

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................101

4.1. Mục đích nghiên cứu..........................................................................................10

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu .........................................................................................10

5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................11

6. Đóng góp của luận văn..........................................................................................11

7. Cấu trúc của luận văn............................................................................................12

Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ PHÊ BÌNH SINH THÁI VÀ KHUYNH HƯỚNG

VĂN XUÔI SINH THÁI Ở VIỆT NAM TỪ SAU 1975..............................13

1.1. Khái quát về lí thuyết phê bình sinh thái ...........................................................13

1.1.1. Định nghĩa phê bình sinh thái .........................................................................13

1.1.2. Đặc trưng của phê bình sinh thái.....................................................................16

1.2. Sự hình thành và phát triển của khuynh hướng văn xuôi sinh thái Việt Nam từ

sau 1975............................................................................................................20

1.2.1. Những tiền đề lịch sử văn hóa xã hội..............................................................21

1.2.2. Sự hình thành và phát triển khuynh hướng văn xuôi sinh thái .......................22

1.3. Vấn đề sinh thái – mối quan tâm của Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy

Thiệp ................................................................................................................28

1.3.1. Sinh thái trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu .....................................28

1.3.2. Sinh thái trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp ......................................29

CHƯƠNG 2: CÁC BÌNH DIỆN SINH THÁI TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN MINH CHÂU VÀ NGUYỄN HUY THIỆP ...............................35

2.1. Con người – kẻ tận diệt tự nhiên........................................................................35

2.1.1. Tận diệt những loài sinh vật, động vật hoang dã ............................................35

2.1.2. Làm biến đổi tự nhiên sau vỏ ngoài cải tạo tự nhiên ......................................39

2.2. Phản ứng của tự nhiên trước sự ích kỉ của con người........................................46

2.3. Sự hài hòa giữa con người với tự nhiên .............................................................53

2.3.1. Sự ăn năn và sám hối của con người...............................................................53

2.3.2. Trở về hài hòa với tự nhiên như một kêu gọi nhân văn ..................................59

Chương 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN TINH THẦN PHÊ BÌNH SINH THÁI

TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU VÀ NGUYỄN HUY

THIỆP..............................................................................................................68

3.1. Nhan đề mang ý nghĩa sinh thái.........................................................................68

3.2. Tình huống truyện mang tinh thần sinh thái ......................................................72

3.3. Cốt truyện và luận đề sinh thái...........................................................................79

3.4. Hệ thống biểu tượng đô thị thể hiện cảm quan sinh thái ...................................87

3.4.1. Đô thị như là sự đối nghịch với tự nhiên ........................................................87

3.4.2. Biểu tượng về sự tinh khôi, khoáng đạt, trong lành của tự nhiên ...................97

KẾT LUẬN ............................................................................................................103

MỤC LỤC THAM KHẢO ...................................................................................106

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Khởi phát ở phương Tây từ những năm 70 của thế kỷ XX, phê bình

sinh thái đang dần trở thành một khuynh hướng gây tiếng vang trong nghiên

cứu văn chương. Tiếp cận văn chương từ góc nhìn sinh thái trên thực tế đã góp

phần quan trọng vào việc khơi mở những chân trời mới, bổ sung vào các

khoảng trống trong nghiên cứu văn học. Tuy nhiên, với nhiều lí do khác nhau,

phê bình sinh thái hiện chưa có một tiếng nói ảnh hưởng thực sự ở Việt Nam

mặc dù trong những năm gần đây, có một khuynh hướng văn chương sinh thái

đang dần được hình thành. Trong bối cảnh đó, việc vận dụng lí thuyết của phê

bình sinh thái vào việc giải thích các hiện tượng văn xuôi Việt Nam đương đại

là một việc làm có ý nghĩa lí luận - thực tiễn cần thiết. Một mặt điều này giúp

người nghiên cứu tiếp cận với một phương pháp nghiên cứu phê bình mới mẻ,

năng hoạt, mang ý nghĩa nhân văn; một mặt khác, cũng góp phần giúp bạn đọc

giải thích sâu hơn khuynh hướng phát triển và các đặc trưng thẩm mỹ phong

phú của văn xuôi đương đại.

1.2. Trong văn học Việt Nam đương đại, ở những mức độ khác nhau, vấn

đề thời sự này đã được các tác giả Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp,

Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Ngọc Tư....đề cập đến. Đặc biệt, trong truyện

ngắn Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy Thiệp, tinh thần sinh thái khiến

“người mở đường tinh anh và tài năng nhất” ấy nhanh chóng thâu nhận và kịp

thời phản ánh những vấn đề nóng hổi của đời sống. Bằng tài năng của mình

Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy Thiệp đã đóng góp nhiều khía cạnh mới

cho truyện ngắn Việt Nam từ cách chọn đề tài, cách dựng truyện, cách xây

dựng nhân vật, lối hành văn....thường đề cập đến các vấn đề sinh thái, về mối

quan hệ giữa con người với tự nhiên.

1.3. Vì những lí do trên chúng tôi chọn nghiên cứu “Chủ đề sinh thái

trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy Thiệp” làm đề tài

2

luận văn tốt nghiệp của mình. Bằng việc khảo sát cụ thể, chi tiết các tác phẩm

chúng tôi hy vọng có thêm những phát hiện về những nét độc đáo, sáng tạo

mới mẻ truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Huy Thiệp trên cơ sở

lí thuyết phê bình sinh thái.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Về giới thiệu lí thuyết Phê bình sinh thái

Về lí thuyết phê bình sinh thái đã có một số công trình nghiên cứu từ các

bài viết (báo, tạp chí) đến những tiểu luận, sách giới thiệu, nghiên cứu lí luận

phê bình...Những tài liệu này phần nào đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt,

mặc dù số lượng ít ỏi nhưng đã cung cấp những hiểu biết chung nhất về cách

tiếp cận và đường hướng của phê bình sinh thái.

Trước hết cần kể đến Ecocriticism – bài giảng của Karen Thornber tại Viện

Văn học, nhân chuyến trao đổi học thuật giữa Viện Havard Yenching với các

nhà nghiên cứu Việt Nam, tháng 3-2001. Đây có thể coi là một trong những tài

liệu đầu tiên có ý nghĩa dẫn nhập về phê bình sinh thái được dịch sang tiếng

Việt trong sự nỗ lực định hình và chính thống hóa nhánh nghiên cứu văn học

theo một định hướng mới: lí thuyết phê bình sinh thái. Bài viết của Karen

Thornber khởi đầu bằng một tổng quan ngắn về bản chất, ý nghĩa và tiến trình

nghiên cứu văn chương – môi trường, cho thấy tính cấp thiết cũng như khái

quát một cách cơ bản nhất sự hình thành và phát triển của phê bình sinh thái.

Trước một cuộc khủng hoảng toàn cầu tác giả khẳng định: “văn chương có ảnh

hưởng quan trọng đến sự hiểu biết về biến đổi môi trường trong quá trình đô

thị hóa và công nghiệp hóa; đồng thời, ảnh hưởng đến những công trình đi về

sau về triết học môi trường, chính trị, thể loại, nơi chốn, khu vực và quốc gia”

[91]. Theo đó, nếu như “ở thời kỳ đầu”, phê bình sinh thái chỉ “tập trung vào

những biểu đạt văn chương về thế giới tự nhiên”, thì đến “thời kỳ thứ hai” lại

“hướng đến những trải nghiệm cá thể nhấn mạnh đặc biệt vấn đề công bằng

môi trường”. Tác giả chỉ ra rằng hệ thống vấn đề ấy khiến Phê bình sinh thái

3

không chỉ giới hạn ở việc tìm hiểu các nền văn hóa và văn học Âu – Mỹ mà

còn phải hướng đến các nền văn học khác như châu Phi, châu Á và Mỹ Latin.

Tóm lại, có thể nói, những giới thuyết của Karen Thornber đang thực hiện “một

trong những hướng đi hứa hẹn nhất của phê bình sinh thái”, đó là “đa dạng hóa

mối quan tâm phê bình môi trường, mở rộng tới phạm vi nền văn học ngoài

phương Tây”. Như chính nhận định của tác giả, bài luận cho thấy nguyện vọng

“hợp nhất những nhận thức luận khác nhau, dù có thể bấp bênh và tạm thời

nhưng tối cần thiết cho một mối quan hệ thay đổi giữa con người và môi trường

trong một thế giới ngày càng trở nên toàn cầu hóa” [91].

Phê bình sinh thái – cội nguồn và sự phát triển (20120 được Đỗ Văn Hiểu

dịch và tổng hợp từ hai cuốn Phê bình sinh thái Âu Mỹ (Nxb Học Lân, 2008)

và Phê bình sinh thái: Phát triển và nguồn gốc, in trong Tuyển tập văn luận văn

học sinh thái Trung Quốc và thế giới (Nxb Đại học Công thương Triết Giang,

2010), bản tiếng Trung, cũng là một tài liệu có ý nghĩa mang đến một hình dung

khái quát về tư tưởng nền tảng, các khái niệm chìa khóa cũng như những

khuynh hướng chính của lí thuyết phê bình sinh thái. Theo nghĩa rộng nhất, phê

bình sinh thái là “Phê bình toàn bộ quan hệ giữa văn hóa và tự nhiên”, “thông

qua văn học để thẩm định lại văn hóa nhân loại, tiến hành phê phán – nghiên

cứu tư tưởng, văn hóa, mô hình phát triển xã hội của loài người đã ảnh hưởng

như thế nào đến thái độ và hành vi nhân loại đối với tự nhiên đã dẫn đến tình

trạng xấu đi của môi trường và nguy cơ sinh thái” [55]. Dẫn nhập mang đến

một cái nhìn tổng quan về lịch sử hình thành phê bình sinh thái bằng cách điểm

lại những công trình tiêu biểu nhất theo thời gian. Cho đến thời điểm hiện tại,

phê bình sinh thái đang là trào lưu có sức lan rộng và ảnh hưởng trên toàn thế

giới.

Bài viết Phê bình sinh thái – khuynh hướng nghiên cứu văn học mang tính

cách tân (2012) của Đỗ Văn Hiểu có thể được coi như là bài viết mang tính

đánh giá khái quát những điều mới mang tính đột phá đã khiến phê bình sinh

4

thái trở thành một “bước ngoặt” trong nghiên cứu văn học, khẳng định vị trí

riêng của nó so với lí thuyết văn học xuất hiện trước đó. Người viết, trước hết,

đặt phê bình sinh thái vào một bối cảnh ra đời khác biệt, gắn với những đòi hỏi

cấp bách của thời đại mới: “trước tình trạng môi trường toàn cầu đang ngày

một xấu đi”. Ra đời trong tâm thế này, phê bình sinh thái mang đến một cuộc

cách tân về tư tưởng nòng cốt: từ “nhân loại trung tâm luận” sang “sinh thái

trung tâm luận”; hướng đến một xứ mệnh mới. Văn học giờ đây, vừa thuộc về

văn hóa, vừa “nhìn nhận lại” văn hóa nhân loại. Theo đó, “nhà văn, nhà phê

bình phải thông qua cải tạo văn học, cải tạo quan niệm văn học để hạn chế mắc

lỗi với tự nhiên và thậm chí chuộc tội với tự nhiên” [50]. Sứ mệnh mới tất yếu

đòi hỏi một nguyên tắc mĩ học riêng, những đối tượng và phạm vi nghiên cứu

riêng.

Bản dịch Những tương lai của phê bình sinh thái và văn học của Karen

Thornber, in trong cuốn East Asia Ecocriticisms. A Critical Reader

(Literautures, Cultures and the Environment) (Hải Ngọc dịch, 2003) cũng xuất

phát từ nỗ lực giới thiệu một “giải pháp trực tiếp cho những vấn đề môi trường

nghiêm trọng hiện nay” thông qua việc “phân tích các diễn ngôn”, đặc biệt là

trong bối cảnh xã hội và văn chương Đông Á [92]. Karen Thornber, trước hết,

khẳng định “việc con người bị ảnh hưởng như thế nào bởi môi trường xung

quanh mình và cả việc con người đã biến đổi môi trường ở mọi nơi và như thế

nào” đã là một mối quan tâm lớn của các văn bản văn chương truyền miệng

cũng như các văn bản viết trên toàn thế giới từ hàng ngàn năm nay. Tuy nhiên,

phải đến những năm 1990, nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và môi trường

vật chất mới chính thức trở thành một trào lưu chính thống trong nghiên cứu

văn học. Karen Thornber không chỉ đưa ra những dấu mốc đáng chú ý xác định

sự sự ra đời của phê bình sinh thái, mà còn chỉ ra bước ngoặt quan trọng của

hướng phê bình này, chuyển từ sự quan điểm sinh học trung tâm luận sang sang

những vấn đề công bằng/bất công môi trường và các vấn đề xã hội liên đới. Bàn

5

về văn học châu Á, Karen Thornber lật lại những ảo tưởng cố hữu về người

Đông Á như là có sự gắn bó hài hòa với thế giới tự nhiên và văn chương Đông

Á như sự tôn vinh vẻ đẹp thiên nhiên. Với bà, văn học châu Á không nằm ngoài

mạng lưới chủ đề và khái niệm mang tính toàn cầu như nghèo đói, bệnh tật,

tình trạng nô lệ, chiến tranh và sự tàn phá môi trường. Nói cách khác, vì môi

trường là một mối quan tâm liên – văn hóa, Karen Thornber đề cao “tinh thần

chủ nghĩa thế giới sinh thái” và “ý thức hành tinh” trong nghiên cứu văn học.

Một trong những định hướng phê bình quan trọng mà bà đề xuất là sự mơ hồ

sinh thái (ecoambigiuty) hay một thái độ nước đôi đối với tự nhiên trong diễn

ngôn văn chương. Có thể nói, những gợi dẫn của Karen Thornber đã “nêu bật

sự cấp thiết của một nhận thức tốt hơn về sự phức tạp bao trùm” mối quan hệ

của con người và văn học với cái tự nhiên phi nhân vốn tồn tại trong mọi nền

văn hóa.

Thêm một tài liệu có ý nghĩa gợi mở nữa là bài viết Phê bình sinh thái –

nhìn từ lí thuyết giải cấu trúc (2013) của Nguyễn Thị Tịnh Thy. Ở đây tác giả

chủ yếu tập trung vào việc chỉ ra tính giải cấu trúc mạnh mẽ của phê bình sinh

thái; được thể hiện rõ nét qua các đặc điểm: lệnh tâm, tản quyền, cái chết chủ

thể, lật đổ và tái thiết, tính đối thoại...Bắt đầu từ sự hoài nghi và phản đối thuyết

“nhân loại trung tâm luận”, các nhà lí luận khiến “con người không còn được

độc quyền trong mọi việc mà đã bị tản quyền”; đồng thời tiến hành “phản chủ

thể”, “phi tôi”, “giải tôi”...[12,tr. 26].

Cuối cùng có thể kể đến một số tư liệu lí thuyết được viết hay dịch thuật đã

bắt đầu chạm đến phê bình sinh thái trong một ý nghĩa trào lưu lí thuyết mới, thu

hút sự quan tâm của giới nghiên cứu như: Chuyển hướng văn hóa trong nghiên

cứu văn học Trung Quốc của Trần Đình Sử (2011); Những nét tươi mới trong phê

bình văn học của Nguyễn Duy Bình (2011); Hướng phát triển và những vấn đề

của lí luận phê bình văn học phương Tây thế kỷ XXI của Diêm Gia, Đỗ Văn Hiểu

dịch (2012); Thi pháp sinh thái của Frederick Turne, Nguyễn Tiến Văn dịch