Chính sách thương mại và công nghiệp nhằm phát triển bền vững công nghiệp Việt Nam

1

häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh

b¸o c¸o tæng quan

®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp bé n¨m 2008

chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp

nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp

viÖt nam

C¬ quan chñ tr× : ViÖn kinh tÕ

Chñ nhiÖm ®Ò tµi : TS. NguyÔn ThÞ H−êng

Th− ký ®Ò tµi : ThS. NguyÔn ThÞ MiÒn

7241

26/3/2009

Hµ Néi - 2008

2

phÇn më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

Trong vµi thËp kû gÇn ®©y, do søc Ðp g¾t gao vÒ gia t¨ng d©n sè vµ sù ph¸t

triÓn kinh tÕ thiªn vÒ môc tiªu t¨ng tr−ëng nhanh, ®· dÉn ®Õn c¸c nguån tµi

nguyªn trªn tr¸i ®Êt ngµy cµng c¹n kiÖt, m«i tr−êng bÞ suy tho¸i nghiªm träng.

Hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng nh− thay ®æi khÝ hËu, thñng tÇng «z«n,

suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc, suy gi¶m tµi nguyªn ®Êt vµ n−íc ngät... ®ang lµ

nh÷ng th¸ch thøc to lín ®èi víi sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña loµi ng−êi.

Thùc tr¹ng trªn buéc céng ®ång quèc tÕ ph¶i xem xÐt l¹i m« h×nh ph¸t

triÓn: chuyÓn tõ chiÕn l−îc nhÊn m¹nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ sang chiÕn l−îc

ph¸t triÓn bÒn v÷ng mang tÝnh hµi hßa cña c¶ 3 mÆt: t¨ng tr−ëng kinh tÕ, c«ng

b»ng x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.

Trong khu«n khæ cña Liªn hiÖp quèc, hµng lo¹t c¸c cam kÕt quèc tÕ vÒ

ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ký kÕt.

Tõ sau Héi nghÞ th−îng ®Ønh Tr¸i ®Êt vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn n¨m

1992 cho ®Õn n¨m 2006 ®· cã trªn 120 n−íc trªn thÕ giíi x©y dùng vµ thùc

hiÖn Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 vÒ PTBV cÊp quèc gia vµ 6.414 ch−¬ng tr×nh

nghÞ sù cÊp ®Þa ph−¬ng.

ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc sím tham gia vµo c¸c cam kÕt

quèc tÕ vÒ PTBV: Ngay tõ n¨m 1992 t¹i Héi nghÞ Rio, ChÝnh phñ ViÖt Nam

®· tr×nh bµy nghiªn cøu cña m×nh, trong ®ã ®· nªu lªn nh÷ng ph−¬ng h−íng

hµnh ®éng nh»m thùc hiÖn Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21. N¨m 2002 t¹i Héi nghÞ

Th−îng ®Ønh ë Johanesburg ®· cã bµi tham luËn quan träng, gãp tiÕng nãi

chung vµ kh¼ng ®Þnh tiÕp tôc triÓn khai m¹nh mÏ nh÷ng néi dung PTBV t¹i

ViÖt Nam.

Thùc hiÖn NghÞ quyÕt cña §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX vµ

cam kÕt quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· ban hµnh

"§Þnh h−íng chiÕn l−îc ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ViÖt Nam trong thÕ kû 21".

3

§Ó thùc hiÖn ®Þnh h−íng chiÕn l−îc PTBV ViÖt Nam, c¸c ngµnh vµ c¸c

lÜnh vùc ph¶i x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng cô thÓ. C«ng

nghiÖp lµ lÜnh vùc cã t¸c ®éng m¹nh mÏ nhÊt ®Õn PTBV cña ®Êt n−íc trªn c¶ 3

mÆt: kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng.

Tr−íc hÕt, c«ng nghiÖp lµ lÜnh vùc cã vai trß quan träng nhÊt ®èi víi

PTBV kinh tÕ ë ViÖt Nam: Tèc ®é t¨ng tr−ëng c«ng nghiÖp, trong 20 n¨m

®æi míi cao gÊp 1,5 tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ. Tõ n¨m 2005 ®Õn nay c«ng

nghiÖp vµ x©y dùng chiÕm tû träng trªn 41% GDP; c«ng nghiÖp t¸c ®éng

m¹nh mÏ thóc ®Èy n«ng nghiÖp, n«ng th«n theo h−íng CNH, H§H vµ sù

ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp ®· lµm xuÊt hiÖn nhiÒu ngµnh dÞch vô, ®Æc biÖt

lµ c¸c dÞch vô hiÖn ®¹i; ®ãng gãp cña c«ng nghiÖp vµo kim ng¹ch xuÊt khÈu

ngµy cµng t¨ng vµ hiÖn nay ®· chiÕm gÇn 80% tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu cña

n−íc ta. Tuy vËy, sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp ViÖt Nam hiÖn ®ang chøa

®ùng nh÷ng nguy c¬ ®e däa sù PTBV vÒ kinh tÕ. N−íc ta ®ang ®øng tr−íc

t×nh tr¹ng c¹n kiÖt c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, nhÊt lµ c¸c ®Çu vµo quan

träng cña s¶n xuÊt nh− than ®¸, dÇu khÝ, ®Êt ®ai. Trong ®iÒu kiÖn héi nhËp

ngµy cµng m¹nh mÏ nh− hiÖn nay, nh÷ng h¹n chÕ trong s¶n xuÊt c«ng

nghiÖp trªn ®©y thùc sù ®ang ®e do¹ PTBV kinh tÕ ViÖt Nam.

Thø hai, mÆt kh¸c, c«ng nghiÖp lµ lÜnh vùc t¹o ra nhiÒu c«ng ¨n viÖc

lµm vµ thu nhËp cho ng−êi lao ®éng ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m qua: Tû träng

lao ®éng trong ngµnh c«ng nghiÖp - x©y dùng ®· t¨ng tõ 13.1% n¨m 2000 lªn

xÊp xØ 20% n¨m 2007 trong tæng lao ®éng x· héi.

N¨ng suÊt lao ®éng c«ng nghiÖp kh«ng ngõng t¨ng lªn ®· n©ng cao thu

nhËp cña ng−êi lao ®éng, gãp phÇn quan träng c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt cña

nh©n d©n gi¶m tû lÖ nghÌo ®ãi ë ViÖt Nam.

Tuy vËy, sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m qua còng

lµm n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò x· héi bøc xóc. §ã lµ, t×nh tr¹ng thu hÑp ®Êt ®ai

n«ng nghiÖp do ph¸t triÓn c¸c khu c«ng nghiÖp, c¸c khu chÕ xuÊt trong khi lao

®éng n«ng nghiÖp ch−a ®−îc thu hót ®¸ng kÓ vµo s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, nªn

4

lao ®éng d− thõa ë khu vùc n«ng th«n ngµy cµng t¨ng; lîi Ých lan táa cña c«ng

nghiÖp ®èi víi ng−êi d©n ë c¸c vïng l©n cËn vµ trong c¶ n−íc cßn thÊp.

§Æc biÖt, c«ng nghiÖp lµ lÜnh vùc cã t¸c ®éng lín nhÊt ®Õn PTBV vÒ

m«i tr−êng.

Ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m qua ®· g©y nªn

nh÷ng tæn thÊt rÊt lín ®èi víi m«i tr−êng. Víi møc ®é tiªu hao nguyªn liÖu

cao mµ tû lÖ ph¸t th¶i / ®¬n vÞ s¶n phÈm ®Çu ra cña ViÖt Nam cao gÊp nhiÒu

lÇn so víi møc trung b×nh cña khu vùc vµ thÕ giíi. ¤ nhiÔm m«i tr−êng n−íc,

®Êt vµ kh«ng khÝ ë c¸c khu c«ng nghiÖp tËp trung ®· v−ît tõ 3 - 5 lÇn so víi

møc tèi ®a cho phÐp. T×nh tr¹ng vi ph¹m c¸c quy ®Þnh b¶o vÖ m«i tr−êng cña

c¸c c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp xÈy ra phæ biÕn. Tµi nguyªn m«i tr−êng ®ang

bÞ huû ho¹i bëi nguån chÊt th¶i tõ c¸c c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp

Nh− vËy, cã thÓ nãi r»ng sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp ViÖt Nam trong

nh÷ng n¨m qua, bªn c¹nh nh÷ng ®ãng gãp rÊt quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn

kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc còng ®ång thêi g©y nªn nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc

®Õn sù PTBV trªn c¶ 3 mÆt kinh tÕ, x· héi, ®Æc biÖt lµ m«i tr−êng.

Thùc tr¹ng ph¸t triÓn c«ng nghiÖp thiÕu bÒn v÷ng nh− ®· nªu trªn b¾t

nguån chñ yÕu tõ sù yÕu kÐm cña chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp. Cã

thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, chÝnh quy ho¹ch c«ng nghiÖp kh«ng hîp lý ®· t¹o nªn

nh÷ng ®iÓm nãng vÒ m«i tr−êng vµ x· héi ë c¸c khu kinh tÕ träng ®iÓm nh−

thµnh phè Hå ChÝ Minh, B×nh D−¬ng, §ång Nai, Hµ Néi. Nh÷ng h¹n chÕ cña

c¸c c«ng cô tµi chÝnh kü thuËt vµ chÝnh s¸ch ®èi víi c¸c nguån lùc ®Çu vµo

cña s¶n xuÊt ®· kh«ng t¹o ®ñ ®éng lùc vµ ®iÒu kiÖn ®Ó doanh nghiÖp ®æi míi

c«ng nghÖ, thay ®æi hµnh vi øng xö phï hîp víi môc tiªu PTBV c«ng nghiÖp.

Víi nh÷ng lý do ®· nªu trªn, ®Ò tµi "ChÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng

nghiÖp nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp ViÖt Nam" cã ý nghÜa cÊp

thiÕt c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi

Cho ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ

ngoµi n−íc liªn quan ®Õn PTBV c«ng nghiÖp vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ®Ó thùc

5

hiÖn PTBV c«ng nghiÖp. Nh−ng ch−a cã c«ng tr×nh nµo ®−îc c«ng bè nghiªn

cøu chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp nh»m thùc hiÖn PTBV c«ng nghiÖp.

Cã thÓ t×m thÊy mét sè néi dung cã liªn quan víi chñ ®Ò trªn ë trong

nh÷ng c«ng tr×nh thuéc 2 nhãm sau ®©y:

a) Nhãm c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ ph¸t triÓn

bÒn v÷ng c«ng nghiÖp.

C¸c c«ng tr×nh thuéc nhãm nµy ®Òu tËp trung vµo nh÷ng néi dung sau

®©y:

- Qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ PTBV; x©y dùng Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 trªn

thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam, trong ®ã, cã ch−¬ng tr×nh PTBV c«ng nghiÖp.

- Khai th¸c tµi nguyªn vµ ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc, c¸c ngµnh g¾n víi PTBV.

- C¸c tiªu chÝ ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp ë ViÖt Nam.

Tiªu biÓu cho nhãm nµy bao gåm nh÷ng c«ng tr×nh sau ®©y:

1. Trong khu«n khæ cña dù ¸n VIE/021/01 ®· cã 6 TËp bµi gi¶ng ph¸t triÓn

bÒn v÷ng cña c¸c c¬ së ®µo t¹o sau ®©y ®· ®−îc viÕt vµ in thµnh s¸ch (2006):

- Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh - ViÖn Kinh tÕ vµ Ph¸t triÓn

- §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n - Khoa Kinh tÕ - Qu¶n lý tµi nguyªn m«i

tr−êng vµ ®« thÞ.

- §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

- Häc viÖn Hµnh chÝnh quèc gia.

- Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi - ViÖn Nghiªn cøu s− ph¹m.

- Tr−êng Cao ®¼ng KÕ ho¹ch §µ N½ng.

2. United Conference on Environment and Development (1992),

Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 (tiÕng Anh).

3. Vandineam, A (2001), ph¸t triÓn bÒn v÷ng: Lý thuyÕt vµ qu¸ tr×nh

thùc hiÖn chuyÓn ®æi hÖ thèng kinh tÕ x· héi theo h−íng bÒn v÷ng, UNESCO.

4. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2006), Bé chØ tiªu vµ c¬ së d÷ liÖu gi¸m s¸t

ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë ViÖt Nam.

b) C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t¸c ®éng cña c«ng nghiÖp vµ chÝnh

s¸ch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp theo ®Þnh h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

6

Nh÷ng néi dung chñ yÕu ®−îc nghiªn cøu ë trong nhãm c¸c c«ng tr×nh

nµy lµ:

- T¸c ®éng cña ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn khu c«ng nghiÖp ®èi

víi PTBV ë ViÖt Nam.

- ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m ®æi míi

®Õn 2005 vµ t¸c ®éng cña nã ®Õn PTBV c«ng nghiÖp chñ yÕu trªn néi dung

kinh tÕ.

- Kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn khu c«ng nghiÖp.

- Ph©n tÝch sù kÕt hîp gi÷a c¸c chÝnh s¸ch trong ph¸t triÓn c«ng nghiÖp.

- Qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa g¾n víi ph¸t triÓn khu c«ng nghiÖp.

- §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c«ng nghiÖp cña ViÖt Nam trong

nh÷ng n¨m tíi.

Tiªu biÓu cho nhãm nµy cã thÓ kÓ ®Õn nh÷ng c«ng tr×nh sau ®©y:

1. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2006), ¶nh h−ëng cña chÝnh s¸ch ph¸t triÓn

c¸c khu c«ng nghiÖp tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë ViÖt Nam; Dù ¸n "Hç trî x©y

dùng vµ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh nghÞ sù quèc gia ViÖt Nam" VIE/01/021.

2. Phan §¨ng TuyÕt - Lª Minh §øc (2005), ChÝnh s¸ch c«ng nghiÖp

theo ®Þnh h−íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− Dù ¸n "Hç trî

x©y dùng vµ thùc hiÖn Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 quèc gia cña ViÖt Nam

VIE/01/021.

3. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2006), ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë

ViÖt Nam, Dù ¸n "Hç trî x©y dùng vµ thùc hiÖn Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 quèc

gia ViÖt Nam" VIE/02/021, H.

4. Bé Th−¬ng m¹i - ViÖn Nghiªn cøu th−¬ng m¹i - Trung t©m T− vÊn vµ

§µo t¹o kinh tÕ th−¬ng m¹i (1998), Th−¬ng m¹i - m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn

v÷ng ë ViÖt Nam, H.

5. Ng©n hµng thÕ giíi (1995), ViÖt Nam - B¸o c¸o kinh tÕ vÒ c«ng

nghiÖp hãa vµ chÝnh s¸ch c«ng nghiÖp, Vô Khu vùc 1, Khu vùc §«ng ¸ vµ

Th¸i B×nh D−¬ng, NXB ThÕ giíi, H.

7

6. TrÇn V¨n Thä (1997), C«ng nghiÖp ViÖt Nam trong thêi ®¹i Ch©u

¸ - Th¸i B×nh D−¬ng, NXB thµnh phè Hå ChÝ Minh - Thêi b¸o Kinh tÕ Sµi

Gßn VAPEC.

7. Kenichi Ohno vµ NguyÔn V¨n Th−êng (2005), Hoµn thiÖn chiÕn l−îc

ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ViÖt Nam, NXB Lý luËn chÝnh trÞ, H.

8. C¬ quan hîp t¸c quèc tÕ NhËt B¶n (Jica) - §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n

(2004), ChÝnh s¸ch c«ng nghiÖp vµ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i cña ViÖt Nam

trong bèi c¶nh héi nhËp, NXB Thanh Hãa.

9. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2004), Ph¸t triÓn bÒn v÷ng, Kû yÕu Héi nghÞ

ph¸t triÓn bÒn v÷ng toµn quèc lÇn thø nhÊt - Dù ¸n VIE/01/021, H.

10. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2006), 15 n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn khu

c«ng nghiÖp, khu chÕ xuÊt ë ViÖt Nam (1991 - 2006), kû yÕu Héi th¶o quèc

gia t¹i Long An.

11. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2006), Kû yÕu Héi nghÞ ph¸t triÓn bÒn v÷ng

toµn quèc lÇn thø hai, H.

12. NguyÔn ThÕ Chinh (1999), ¸p dông c¸c c«ng cô kinh tÕ ®Ó n©ng

cao n¨ng lùc qu¶n lý m«i tr−êng ë Hµ Néi, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, H.

13. Bé T− ph¸p (2005), §¸nh gi¸ thùc tr¹ng ¸p dông c¸c c«ng cô kinh

tÕ trong qu¶n lý m«i tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay - Gi¶i ph¸p hoµn thiÖn, Kû

yÕu héi th¶o khoa häc, H.

14. NguyÔn ThÞ H−êng (2005), "KÕt hîp ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p ®Ó tiÕt

kiÖm tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn

bÒn v÷ng ë ViÖt Nam", T¹p chÝ Ng©n hµng, sè 6/2005.

15. NguyÔn B¸ ¢n (2004), Ph©n cÊp qu¶n lý vµ viÖc lång ghÐp ph¸t

triÓn trong c«ng t¸c quy ho¹ch cña c¸c ®Þa ph−¬ng, DiÔn ®µn Ch−¬ng tr×nh

nghÞ sù ®Þa ph−¬ng ngµy 16/12/2004.

8

3. Môc tiªu, ®èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu

a) Môc tiªu

Lµm râ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch th−¬ng

m¹i vµ c«ng nghiÖp víi PTBV c«ng nghiÖp ®Ó trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng

gi¶i ph¸p chñ yÕu hoµn thiÖn chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp nh»m

ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp ViÖt Nam.

b) §èi t−îng nghiªn cøu

§Ò tµi nghiªn cøu chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp nh»m PTBV

c«ng nghiÖp ViÖt Nam.

c) Ph¹m vi nghiªn cøu

§Ò tµi chØ tËp trung nghiªn cøu c¸c c«ng cô chñ yÕu cña chÝnh s¸ch

th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp cã t¸c ®éng ®ång thêi ®èi víi c¶ ba néi dung

cña PTBV vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng.

- VÒ thêi gian: Tõ n¨m 1991 ®Õn nay:

4. Néi dung nghiªn cøu

§Ó ®¹t ®−îc môc tiªu nªu trªn, ®Ò tµi tËp trung vµo gi¶i quyÕt c¸c néi

dung c¬ b¶n sau ®©y:

- Lµm râ c¬ së lý luËn vµ nghiªn cøu kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ chÝnh

s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp ®èi víi PTBV c«ng nghiÖp.

- Ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng cña chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng

nghiÖp nh»m PTBV c«ng nghiÖp ViÖt Nam.

- §Ò xuÊt, ®Þnh h−íng vµ gi¶i ph¸p hoµn thiÖn chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i

vµ c«ng nghiÖp nh»m PTBV c«ng nghiÖp ViÖt Nam ®Õn 2020.

9

PhÇn thø nhÊt

C¬ së lý luËn vµ kinh nghiÖm quèc tÕ

vÒ chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp

nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp

1.1. NhËn thøc c¬ b¶n vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng c«ng nghiÖp

1.1.1. Nhận thức chung về phát triển bền vững ở Việt nam và vị trí

của PTBV công nghiệp trong sự phát triển đó

1.1.1.1. Nhận thức chung về PTBV ở Việt Nam

Trong quá trình nhận thức và đề xuất các chính sách phát triển trước

đây chỉ mới đề cập chủ yếu đến các lợi ích của các thế hệ hiện tại chứ chưa

quan tâm đến phúc lợi của các thế hệ tương lai. Tuy nhiên, trong khi hướng tới

cuộc sống tốt đẹp hơn thì con người lại luôn gây ra những thiệt hại bởi các hoạt

động kinh tế và phát triển đối với tài nguyên thiên nhiên và hệ sinh thái toàn

cầu. Những vấn đề đó đe dọa đến sự ổn định của quá trình phát triển và buộc

con người phải thống nhất hành động để đi đến sự phát triển “bền vững” hơn.

Năm 1980, Hiệp hội quốc tế về bảo vệ thiên nhiên và tài nguyên thiên

nhiên (IUCN) đã đưa ra “Chiến lược bảo toàn thế giới” với mục tiêu tổng thể

là “đạt được sự phát triển bền vững bằng cách bảo vệ các tài nguyên sống”.

Trong chiến lược này, lần đầu tiên đề cập tới PTBV nhưng mới chỉ hiểu

PTBV với một nội dung hạn hẹp là phát triển bền vững về mặt sinh thái.

Đến năm 1987, Hội đồng Thế giới về Môi trường và Phát triển

(WCED) của Liên hợp quốc trong Báo cáo “Tương lai chung của chúng ta”

do bà Gro Harlem Brundtland làm Chủ tịch đã đưa ra khái niệm “Phát triển

bền vững là sự phát triển đáp ứng được những nhu cầu của hiện tại, nhưng

không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai”.

Tháng 6/1992, Hội nghị Thượng đỉnh Trái đất về Môi trường và Phát

triển được tổ chức ở Rio de Janeiro (Brazil) đã đưa ra bản tuyên ngôn “Về

10

Môi trường và Phát triển” đã tái khẳng định khái niệm trên và cùng thỏa thuận

một chương trình nghị sự Phát triển bền vững gọi là Agenda 21.

Mười năm sau, năm 2002, Hội nghị Thượng đỉnh Thế giới về phát triển

bền vững được tổ chức ở Johannesburg (Cộng hòa Nam Phi) đã xác định

PTBV là quá trình phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3

mặt của sự phát triển, đó là: phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi

trường. Tại hội nghị này đã xác định phải xúc tiến và thực hiện Agenda 21 và

đã đề ra các mục tiêu cho thiên niên kỷ 21.

PTBV là xu thế chung mà toàn nhân loại đang nỗ lực thực hiện. Đó

cũng là mục tiêu chiến lược quan trọng mà Đảng, Chính phủ và nhân dân Việt

nam đang phấn đấu để quyết tâm biến thành hiện thực trong tương lai. Chính

phủ Việt nam đã cử các đoàn cấp cao tham gia các hội nghị quốc tế và cam

kết thực hiện PTBV; đã ban hành và tích cực thực hiện “Kế hoạch quốc gia về

môi trường và Phát triển bền vững giai đoạn 1991-2000, tạo tiền đề cho

PTBV ở Việt Nam. Quan điểm PTBV đã được khẳng định trong Chỉ thị số

36-CT/TW ngày 25 tháng 6 năm 1998 của Bộ chính trị về tămg cường công

tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ CNH, HĐH đất nước, trong đó nhấn

mạnh “bảo vệ môi trường là một nội dung cơ bản không thể tách rời trong

đường lối, chủ trương và kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của tất cả các cấp,

các ngành, là cơ sở quan trọng đảm bảo PTBV, thực hiện thắng lợi sự nghiệp

CNH, HĐH đất nước”. Quan điểm PTBV đã được tái khẳng định trong các

văn kiện của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX và lần thứ X của Đảng

cộng sản Việt Nam.

Chính phủ Việt Nam đã ban hành “Định hướng chiến lược phát triển

bền vững ở Việt Nam” (Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam)1

. Có thể nêu

tóm tắt mục tiêu, những nguyên tắc chính và những lĩnh vực hoạt động cần ưu

tiên thể hiện trong Định hướng chiến lược PTBVở Việt Nam như sau:

1 Quyết định số 153/2004/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 17 tháng 8 năm 2004 Về việc ban hành

Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt nam

11

- Về mục tiêu:

“Mục tiêu tổng quát của PTBV là đạt được sự đầy đủ về vật chất, sự

giàu có về tinh thần và văn hóa, sự bình đẳng của các công dân và sự đồng

thuận của xã hội, sự hài hòa giữa con người và tự nhiên; phát triển phải kết

hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa được ba mặt là phát triển kinh tế, phát triển xã

hội và bảo vệ môi trường”.

“Mục tiêu PTBV về kinh tế là đạt được sự tăng trưởng ổn định với cơ

cấu kinh tế hợp lý, đáp ứng được yêu cầu nâng cao đời sống nhân dân, tránh

được sự suy thoái hoặc đình trệ trong tương lai, tránh để lại gánh nặng nợ nần

lớn cho các thế hệ mai sau”.

“Mục tiêu của PTBV về xã hội là đạt được kết quả cao trong thực hiện

tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm chế độ dinh dưỡng và chất lượng chăm

sóc sức khỏe nhân dân ngày càng được nâng cao, mọi người có cơ hội được

học hành và có việc làm, giảm tình trạng đói nghèo và hạn chế khoảng cách

giàu nghèo giữa các tầng lớp và các nhóm xã hội, giảm các tệ nạn xã hội,

nâng cao mức độ công bằng về quyền lợi và nghĩa vụ giữa các thành viên và

giữa các thế hệ trong một xã hội, duy trì và phát huy được tính đa dạng và bản

sắc văn hóa dân tộc, không ngừng nâng cao trình độ văn minh về đời sống vật

chất và tinh thần”.

“Mục tiêu của PTBV về môi trường là khai thác hợp lý, sử dụng tiết

kiệm và có hiệu quả tài nguyên thiên nhiên; phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý

và kiểm sóat có hiệu quả ô nhiễm môi trường, bảo vệ tốt môi trường sống;

bảo vệ được các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên, khu dự trữ sinh

quyển và bảo tồn sự đa dạng sinh học; khắc phục suy thóai và cải thiện chất

lượng môi trường”.

1.1.1.2. Vị trí của PTBV công nghiệp trong PTBV ở Việt Nam

Đối với những nước đang phát triển như Việt Nam, quá trình tăng

trưởng kinh tế đồng thời là quá trình chuyển dịch cơ cấu của nền kinh tế theo

hướng công nghiệp hóa. Theo xu hướng đó, qui mô, tỷ trọng của công nghiệp

12

trong cơ cấu kinh tế ngày càng tăng, số lượng các ngành công nghiệp chuyên

môn hóa ngày càng nhiều và trở nên đa dạng hơn. Đồng thời do đặc điểm

riêng của sản xuất công nghiệp, lĩnh vực này tác động rất mạnh đến sự phát

triển của các ngành kinh tế khác và toàn bộ hoạt động của nền kinh tế quốc

dân trên tất cả các mặt kinh tế xã hội và môi trường. Vì lẽ đó, sự phát triển

của công nghiệp có tác động to lớn đến PTBV của đất nước.

- Tác động của công nghiệp đối với PTBV về kinh tế

Sự phát triển của công nghiệp ảnh hưởng đến PTBV về kinh tế của đất

nước thể hiện trên các mặt sau:

Thứ nhất, trong quá trình công nghiệp hóa đất nước công nghiệp là

ngành có tốc độ tăng trưởng vượt trội so với các ngành khác, đặc biệt là so

với nông nghiệp.

Điều này bắt nguồn từ đặc điểm của sản xuất công nghiệp có đầu vào

phong phú, đa dạng không bị ràng buộc chặt vào chỉ một số nguồn lực tự

nhiên không thể thay thế được như đối với sản xuất nông nghiệp. Nhờ vậy,

qui mô sản xuất công nghiệp có điều kiện tăng nhanh hơn gập bội so với nông

nghiệp. Mặt khác, các ngành công nghiệp cũng thường có năng suất lao động

cao hơn do quy trình sản xuất công nghiệp có thể phân chia thành các công

đoạn khác nhau để thực hiện, chuyên môn hoá sâu (sản xuất công nghiệp

không thể thực hiện được do gắn liền với chu kỳ sống của cây con). Nhờ đó,

tổng cung trong công nghiệp có điều kiện tăng nhanh.

Bên cạnh đó, sự phát triển của công nghiệp thu hút một lực lượng lao

động lớn có năng suất lao động ngày càng cao, tiền lương và thu nhập từ công

nghiệp tăng nhanh tạo điều kiện tăng chi tiêu của các hộ gia đình. Hơn nữa,

khi thu nhập bình quân đầu người tăng lên, thì tỷ trọng chi tiêu dành cho các

sản phẩm công nghiệp tăng nhanh. Vì thế, tổng cầu các sản phẩm công nghiệp

tăng nhanh.

13

Thứ hai, công nghiệp có vai trò to lớn đối với quá trình chuyển dịch cơ

cấu kinh tế của đất nước theo hướng CNH, HĐH.

Sự tăng trưởng vượt trội của công nghiệp làm cho tỷ trọng của công

nghiệp trong nền kinh tế ngày càng gia tăng, trình độ phân công lao động xã

hội và chuyên môn hóa sản xuất ngày càng trở nên sâu sắc, nhiều ngành nghề

mới xuất hiện và tăng trưởng nhanh, sự thay đổi về công nghệ cũng diễn ra

thường xuyên hơn. Những thay đổi đó làm cho CNH, HĐH đất nước ngày

càng đạt trình độ cao hơn.

Công nghiệp phát triển cũng có tác động tích cực đến sự phát triển của

nông nghiệp và dịch vụ. Một mặt, công nghiệp cung cấp các tư liệu sản xuất

với qui mô ngày càng lớn, hiện đại và phong phú nhằm đáp ứng các nhu cầu

ngày càng cao và đa dạng của nông nghiệp và dịch vụ. Mặt khác, sự phát triển

của công nghiệp tạo thị trường cho sản phẩm nông nghiệp và dịch vụ. Đồng

thời, đòi hỏi nông nghiệp và dịch vụ phải thay đổi theo yêu cầu của sự phát

triển của công nghiệp cả về qui mô và trình độ của phát triển, nghĩa là đòi hỏi

nông nghiệp và dịch vụ cũng phát triển theo hướng CNH, HĐH.

Tóm lại, nếu như công nghiệp tăng trưởng cao và liên tục trong một

thời gian dài gắn với quá trình CNH, HĐH và gia tăng năng lực nội sinh của

mình, đặc biệt là trình độ khoa học công nghệ; đồng thời tác động tích cực

vào sự phát triển của các ngành nông nghiệp và dịch vụ, thì công nghiệp sẽ

đóng góp quan trọng cho sự PTBV về kinh tế của đất nước.

- Tác động của công nghiệp đối với phát triển bền vững về xã hội

Sự phát triển của công nghiệp ảnh hưởng đến PTBV về xã hội của đất

nước thể hiện trên các mặt sau:

Thứ nhất, sự phát triển của công nghiệp tác động nâng cao năng suất

lao động trong nông nghiệp và tạo điều kiện để thu hút lực lượng lao động dư

thừa trong nông nghiệp vào các ngành công nghiệp và các ngành có liên quan.

Thứ hai, sự phát triển của công nghiệp gắn liền với quá trình đô thị hóa

và phân bố lại dân cư và lao động. Việc phân bố lại được thực hiện theo

14

hướng: tỷ trọng dân cư và lao động khu vực nông thôn giảm dần, tỷ trọng dân

cư và lao động trong khu vực đô thị tăng dần; tỷ trọng lao động trong nông

nghiệp giảm dần và tỷ trọng lao động trong công nghiệp và dịch vụ tăng dần.

Thứ ba, sự phân bố công nghiệp trên không gian lãnh thổ một cách hợp

lý tạo điều kiện khai thác được tiềm năng, thế mạnh của từng vùng vào phát

triển công nghiệp và tạo điều kiện phát triển kinh tế vùng. Nhờ đó, việc huy

động các nguồn lực tại chỗ, đặc biệt là lực lượng lao động của vùng tham gia

vào hoạt động kinh tế, tạo việc làm tăng thu nhập, nhờ đó giảm bớt chênh lệch

về kinh tế - xã hội giữa các vùng và thực hiện xóa đói giảm nghèo.

- Tác động của công nghiệp đối với phát triển bền vững về tài

nguyên và môi trường

Dưới sự phát triển của khoa học công nghệ công nghiệp ngày càng sản

xuất ra những thiết bị, sản phẩm, công nghệ tiết kiệm tài nguyên, thân thiện

hơn với môi trường và góp phần xử lý tình trạng ô nhiễm môi trường. Tuy

nhiên, công nghiệp cũng là ngành gây ra phát thải nhiều nhất: phát thải từ một

bộ phận của tài nguyên thiên nhiên không được sử dụng trong quá trình khai

thác và chế biến các sản phẩm công nghiệp; phát thải từ các sản phẩm công

nghiệp được sử dụng trong các ngành nông nghiệp và dịch vụ; phát thải do

con người tiêu dùng các sản phẩm công nghiệp. Mặt khác, do công nghiệp là

ngành sản xuất có quy mô tiêu thụ nguồn lực đầu vào rất lớn, do đó mức độ

phát thải hết sức lớn và trong đó chứa đựng nhiều chất độc hại. Như vậy, có

thể nói công nghiệp là ngành có tác động tiêu cực lớn nhất đến tình trạng cạn

kiệt tài nguyên và ô nhiễm môi trường.

Tóm lại, công nghiệp có tác động to lớn đến PTBV của quốc gia trên

tất cả các mặt kinh tế, xã hội và môi trường. Những tác động đó có thể là

những tác động tích cực hoặc tiêu cực. Để phát huy tác động tích cực đến

PTBV của nền kinh tế bản thân công nghiệp phải được PTBV và tạo điều kiện

để các ngành kinh tế quốc dân khác PTBV. Công nghiệp ngày càng có vai trò

quan trọng trong phát triển kinh tế ở giai đoạn CNH, HĐH của nước ta hiện

15

nay. Đồng thời, xuất phát từ những tác động của công nghiệp đối với PTBV

như đã nêu trên, có thể kết luận rằng, công nghiệp Việt Nam là ngành có vai

trò quan trọng nhất đối với PTBV của đất nước.

1.1.2. Nhận thức về phát triển bền vững công nghiệp

1.1.2.1. Đặc điểm và tính chất của sản xuất công nghiệp

Công nghiệp và nông nghiệp là hai ngành sản xuất vật chất của nền

kinh tế quốc dân. Tuy nhiên, công nghiệp có những đặc trưng khác so với

nông nghiệp cả về đối tượng lao động, công nghệ sản xuất và đặc điểm các

sản phẩm do công nghiệp sản xuất ra.

Đối tượng lao động trong sản xuất công nghiệp là toàn bộ các nguồn tài

nguyên thiên nhiên mà con người có thể khai thác và chế biến theo phương

pháp công nghiệp. Các mỏ khoáng sản nằm sâu trong lòng đất hay dưới đáy

đại dương là đối tượng của ngành công nghiệp khai mỏ. Các loại nguyên liệu,

nhiên liệu từ công nghiệp khai khoáng, các loại nguyên liệu động thực vật từ

các ngành nông, lâm, thủy sản là đối tượng của công nghiệp chế biến; năng

lượng mặt trời, sức gió, sức nước, thủy triều…cung cấp năng lượng cho sản

xuất điện năng. Các chất phế thải từ công nghiệp, từ sinh hoạt của con người

và từ hoạt động y tế cũng là đối tượng của sản xuất công nghiệp.

Công nghệ sản xuất được sử dụng trong công nghiệp chủ yếu là quá

trình tác động trực tiếp bằng phương pháp cơ lý hóa để biến đổi các nguyên

liệu ban đầu thành các sản phẩm trung gian cho đến các sản phẩm cuối cùng

khác nhau về chất so với đặc tính ban đầu của chúng. Những công nghệ này

ngày càng phong phú muôn hình muôn vẻ dưới sự phát triển mạnh mẽ của

khoa học công nghệ.

Sản phẩm công nghiệp do con người sáng tạo ra có khả năng đáp ứng

nhiều loại nhu cầu của sản xuất và đời sống. Gắn với sự phát triển của lực

lượng sản xuất, đặc biệt là sự phát triển của quá trình chuyên môn hóa sản

xuất và sự phát triển của khoa học công nghệ, các sản phẩm công nghiệp ngày

càng trở nên phong phú cả trong việc thỏa mãn nhu cầu muôn màu muôn vẻ