Chiếc thuyền ngoài xa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Là một nhà văn suốt đời khao khát khám phá cái đẹp và sự chân thật

của cuộc sống, Nguyễn Minh Châu đã cống hiến hết mình cho nghệ thuật và ông

có một vị trí đặc biệt quan trọng - người “tiền trạm đổi mới” (GS. Phong Lê)

trong nền văn học hiện đại Việt Nam.

Trước 1975, Nguyễn Minh Châu đã viết nhiều tiểu thuyết và truyện ngắn

đậm chất sử thi và cảm hứng lãng mạn. Đó là những bản anh hùng ca chói

ngời phẩm chất anh dũng, kiên cường, lí tưởng của con người Việt Nam trong

một giai đoạn lịch sử đặc biệt.

Sau 1975, cả nước sống trong một bầu không khí tinh thần mới, Nguyễn

Minh Châu đã có sự chuyển hướng về tư duy nghệ thuật. Những tác phẩm của

ông giai đoạn này - đặc biệt là truyện ngắn - hấp dẫn người đọc bởi sự giản dị

gần gũi mà chứa đựng chiều sâu nhân bản… Chính tác giả cũng từng nhận

thấy “Mình viết văn suốt đời tràng giang đại hải, có khi chỉ còn lại được vài

cái truyện ngắn” [42. 430].

Khi tìm hiểu những tác phẩm của Nguyễn Minh Châu trong giai đoạn

sau 1975, tác giả Nguyễn Trọng Hoàn phát hiện “Vẫn là một Nguyễn Minh

Châu tài hoa, tinh tế trong những phát hiện và phân tích, miêu tả hiện thực

cuộc sống và tâm lí nhân vật nhưng trong giai đoạn này, sự tài hoa tinh tế ấy

không bay bổng trên đôi cánh lãng mạn, hùng tráng chất sử thi của một thời

mà thể hiện qua bút pháp trần thuật trầm tĩnh, đề cập những góc cạnh xù xì,

phức tạp của cuộc sống, vì thế nó hướng tới tính đa dạng phổ quát” [15. 18].

Di sản văn chương của Nguyễn Minh Châu trong mấy thập kỉ qua đã

thu hút sự chú ý tìm tòi, nghiên cứu của hàng trăm bài bài báo, bài nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

trong và ngoài nước. Song, vẫn còn nhiều vấn đề, nhiều gợi ý hứa hẹn cho

việc tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu ở những bình diện và phương pháp tiếp cận

mới... Qua các công trình nghiên cứu về tác gia Nguyễn Minh Châu và các

truyện ngắn của ông sau 1975, chúng tôi thấy: Nguyễn Minh Châu và các

truyện ngắn của ông sau 1975 đã được xem xét, nghiên cứu khá sâu sắc, khoa

học, khách quan; nhưng cũng còn một số phương diện vẫn để ngỏ. Chúng tôi

thấy chưa có một chuyên luận nào đi sâu vào nghiên cứu quan niệm nghệ

thuật về hoàn cảnh của nhà văn trong tập truyện Chiếc thuyền ngoài xa.

1.2. Nghiên cứu văn học với tư cách là một sáng tạo nghệ thuật đích

thực, thi pháp học đã mở ra nhiều hướng đi vào thế giới nghệ thuật của nhà

văn. PGS.TS. Phạm Mạnh Hùng đã vận dụng một phương diện của lí thuyết

thi pháp để phát hiện ra quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong các sáng tác

của một số nhà văn hiện thực giai đoạn 1930-1945. Công trình nghiên cứu

Thi pháp hoàn cảnh trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng,

Nam Cao (Nxb Thanh niên, HN, 2001) đã gợi ý một hướng nghiên cứu mới

về vấn đề hoàn cảnh trong văn học, giúp người đọc hình dung cá tính sáng tạo

của mỗi tác giả được sâu sắc hơn. Công trình này là “Một khởi đâù tốt đẹp,

đầy hứa hẹn” (GS Trần Đình Sử), gợi mở cho chúng tôi tìm hiểu thi pháp

hoàn cảnh trong tác phẩm của những nhà văn khác.

1.3. Với sự trân trọng văn tài và cảm quan nghệ thuật độc đáo của

Nguyễn Minh Châu, chúng tôi muốn vận dụng lí thuyết thi pháp hoàn cảnh

vào khám phá quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh của nhà văn trong tập

truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa (Nxb Tác phẩm mới, H.1987 - in trong

toàn tập Nguyễn Minh Châu, tập III, 2001, Nxb Hội nhà văn), để từ đó góp

thêm cái nhìn đầy đủ hơn về tài năng sáng tạo của nhà văn Nguyễn Minh Châu.

Đồng thời, việc tìm hiểu vấn đề này còn góp phần thiết thực cho việc giảng

dạy một số tác phẩm của Nguyễn Minh Châu trong nhà trường phổ thông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Vấn đề quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong văn học, chúng tôi sẽ đề

cập trong phần Mấy vấn đề lí luận về hoàn cảnh (chương 1), vì vậy ở đây

chúng tôi chỉ điểm lại lịch sử vấn đề quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong

15 truyện ngắn thuộc tập truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Từ những năm 80 của thế kỉ XX, bắt đầu bằng truyện ngắn Bức tranh

như là một dấu mốc, các sáng tác của Nguyễn Minh Châu thực sự trở thành

một hiện tượng văn học có sức hút rất lớn đối với giới nghiên cứu và phê

bình. Trong những công trình nghiên cứu về các tác phẩm ở tập truyện trên

của Nguyễn Minh Châu, đa số đề cập tới phương diện nội dung, những cách

tân nghệ thuật như nhân vật, giọng điệu... Rải rác trong các bài viết có những

nhận định tới các yếu tố thuộc cấu trúc của hoàn cảnh nghệ thuật.

2.1. Có những nhà nghiên cứu đã chỉ ra mối quan hệ giữa tính cách và

hoàn cảnh và khẳng định sự thành công trong việc xây dựng hoàn cảnh của

nhà văn Nguyễn Minh Châu. Ngô Thảo trong bài “Đọc những tác phẩm mới

của Nguyễn Minh Châu” đã nhận định về tác phẩm Người đàn bà trên

chuyến tàu tốc hành, trong đó có đoạn nói về mối quan hệ giữa nhân vật và

hoàn cảnh “Ngay trong một hoàn cảnh sống giàu lí tưởng, sự lí tưởng hoá

chính mình cũng như mọi người xung quanh, sớm muộn cũng dẫn tới những

bi kịch không cần thiết” [15. 304]. Nhà nghiên cứu Trần Đình Sử trong bài

“Bến quê, một phong cách trần thuật giàu chất triết lí” cũng có những nhận

xét sâu sắc, tinh tế: “Anh là nhà văn có biệt tài sử dụng chi tiết, miêu tả chân

dung, môi trường, khắc hoạ tâm lí, chỉ trong ít nét mà làm hiện lên một vẻ

sống sinh động, điển hình như sinh hoạt khu tập thể, cảnh nhà ga, nông thôn,

đô thị” [15. 170]. Như vậy, tác giả đã chú ý tới nghệ thuật xây dựng hoàn

cảnh của nhà văn, nhưng chưa triển khai với những minh chứng cụ thể,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

hệ thống. Trịnh Thu Tuyết trong bài “Một số cốt truyện trong truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu” cũng đề cập tới những vấn đề về hoàn cảnh và nhân vật

(trong truyện Hương và Phai): “Con người có khi tạo ra những bất ngờ làm thay

đổi cả đời người nhưng ngược lại, có những lúc lại hoàn toàn bất lực trước hoàn

cảnh... Hình ảnh ông bố thay Phấn “ngồi cắm cúi đạp chiếc máy khâu cổ lỗ” và

cái Phai thay chị ngồi làm mứt khế để đưa đi các hàng nước” chính là cái hình

ảnh tượng trưng cho sự bất lực của con người trước hoàn cảnh” [15. 329].

Trong cuốn sách “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu”, khi đề

cập tới mối quan hệ giữa nhân vật với hoàn cảnh trong một số truyện ngắn sau

1975 của Nguyễn Minh Châu, tác giả Tôn Phương Lan có nhận định khá sâu

sắc “Con người là sản phẩm của hoàn cảnh nhưng con người cũng là một thực

thể mang tính độc lập. Một mặt nó chịu sự chi phối và phụ thuộc vào hoàn

cảnh. Mặt khác nó cũng tự xoay xoả, bươn chải để tồn tại, hoặc là tuỳ thuộc

vào hoàn cảnh hoặc vươn lên trên hoàn cảnh, chống lại hoàn cảnh” [23. 53]...

2.2. Có nhiều ý kiến đề cập tới những khía cạnh thuộc về phương diện

nghệ thuật của hoàn cảnh trong tập truyện trên của Nguyễn Minh Châu. Đó là

những ý kiến bàn về hệ thống nhân vật - một hệ thống yếu tố tạo hoàn cảnh

cho tác phẩm. Trên báo Văn nghệ, số 27, 28-1985, đã có cuộc tranh luận sôi

nổi của nhiều tác giả “Trao đổi về truyện ngắn những năm gần đây của

Nguyễn Minh Châu”. Có rất nhiều người khen, chê khác nhau, nhưng tựu

chung lại có hai luồng ý kiến. Luồng ý kiến thứ nhất tỏ ra nghi ngại, dè dặt

trước những bước đi mới mẻ, khác lạ, những nhân vật “dị thường” do nhà văn

sáng tạo: “Đọc truyện của anh ta bị hấp dẫn bởi những chi tiết độc đáo,

những đoạn miêu tả cuộc sống bình thường thật sắc sảo, nhưng toàn cục câu

chuyện lại thiếu một cái gì đó để người ta đủ tin. Truyện của anh mang màu

vẻ ước lệ ấy. Cái vẻ ước lệ thể hiện trong tính cách khác thường của một số

nhân vật. Nó còn thể hiện ở một vài hoàn cảnh khác thường, chi tiết khác

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

thường nữa...” (Xuân Thiều) [15. 248]. Tác giả Nguyễn Kiên nhận xét: “Anh

Châu có những truyện có những chỗ dị thường mà dị thường thật. Cuộc phiêu

lưu tình cảm ở truyện Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành là một dị

thường” [15. 250]. Các nhà văn Vũ Tú Nam, Triều Dương, Đào Vũ có cảm

nhận truyện của Nguyễn Minh Châu “rối”, “bàng bạc”...

Luồng ý kiến thứ hai đánh giá cao sự tìm tòi đổi mới của Nguyễn Minh

Châu: “Trong truyện của anh mọi cái đang vỡ ra tạo nên những khoảng trống

phải nghi ngờ, phải nghĩ. Tại sao nhân vật Khúng này lại lạ thế? Đúng là có

những khoảng trống như vậy. Nguyễn Minh Châu dần dần tạo ra thế giới

nghệ thuật của anh” (Phong Lê) [15. 249]. Xuân Trường cũng khẳng định

“Nguyễn Minh Châu muốn soi rọi vào từng con người, để phân biệt, để so

sánh, để nhận chân, và cuối cùng để đấu tranh cho cái mới... anh muốn từ cái

hằng ngày, cái thường ngày, vượt ra khỏi cái gì đã khô cứng, cái gì như đã

thành định kiến, kể cả bản thân mình để đi tìm điều anh mong ước, đi tìm vấn

đề và cách thể hiện mới...” [15. 258]. Có thể thấy trong cuộc trao đổi này, vấn

đề nhân vật được soi chiếu khá nhiều, nhưng nhìn nhận nó như một phương

diện của hoàn cảnh nghệ thuật chưa được đặt ra. Võ Hồng Ngọc qua bài viết

“Mảnh đất tình yêu - sự tiếp nôí những câu chuyện tình đời”, đã có những

nhận xét khá tinh tế về hai tập: Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành và

Bến quê (Sau này in chung thành tập Chiếc thuyền ngoài xa (1987)): “Con

người hiện thực là một thực thể sống động, không ngừng vận động, phát triển,

do đó mọi sự cắt nghĩa và quan niệm về nó đang tạo ra những khả năng to

lớn cho phép con người càng bộc lộ đầy đặn hơn bản chất phong phú của

mình... Nếu trước đây, mọi vấn đề thuộc về con người chỉ xoay quanh trục

địch - ta, mới - cũ... thì giờ đây tầm mắt nghệ thuật của nhà văn đã mở rộng

sang những bình diện mới, nắm bắt những tương quan mới, soi rọi những

tầng sâu mới trong đời sống thực tiễn - tinh thần của con người” [15. 110].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

Như vậy, tác giả bài viết đã bước đầu tiếp cận những nhân vật mới trong sáng

tác của Nguyễn Minh Châu, nhưng cũng không phát triển hướng nghiên cứu

vai trò của hệ thống nhân vật ấy trong việc tạo dựng hoàn cảnh. Năm 1994,

trong bài “Tác phẩm viết về chiến tranh những năm 80, một sự chiêm

nghiệm lại về cuộc chiến và người lính cách mạng của Nguyễn Minh

Châu”, Hồ Hồng Quang đã nhận định về hệ thống nhân vật trong truyện ngắn

của Nguyễn Minh Châu: “Một số nhân vật của anh có những phút sám hối tự

thú về những lỗi lầm do chuẩn mực đạo đức và lương tâm con người cắn rứt”

[15. 237]. Tác giả Nguyễn Văn Hạnh có bài “Nguyễn Minh Châu những

năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người”, đã nhận xét về đặc điểm

nhân vật của Nguyễn Minh Châu qua một số truyện ngắn: “Con người muốn

tìm hiểu mình, đối diện với lương tâm của mình, nói lên với chính mình sự

thật, những điều lỗi lầm đáng xấu hổ, mà bấy lâu nay mình vẫn lẩn tránh, che

giấu” Và “Nguyễn Minh Châu hay viết về những giây phút “bất chợt”, những

“khoảnh khắc hoàn hảo”, khi con người, dưới tác động của trực giác, của

tâm linh, của vô thức, bỗng dưng nhận ra một cách sáng tỏ những việc làm

nào đó hoặc toàn bộ con người của mình, nhờ đó mà có cách ứng xử đúng

đắn” [15. 231]... Tác giả đã khẳng định những nhân vật trong truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu “rất có ý thức về mình” [15. 232]...

Có ý kiến nói tới yếu tố không khí của các tác phẩm. Tác giả Huỳnh

Như Phương qua bài “Đọc Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành” đã có

nhiều đánh giá khá sắc sảo, hấp dẫn về một số tác phẩm cụ thể ở cả hai

phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Trong đó có một số phát hiện

về không khí: “Bức tranh lôi cuốn người đọc không chỉ vì tác giả xoáy sâu

vào tâm lí con người, mà còn vì nghệ thuật tạo căng thẳng dần: từ cảm giác

ân hận bị dìm xuống đến lòng hối hận bùng lên, rồi một niềm ăn năn cắn rứt

mãi không thôi” [15. 152]. Khi nói về không khí của truyện Người đàn bà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

trên chuyến tàu tốc hành, tác giả khẳng định “Và hành trình của chị mãi mãi

vẫn là một hành trình mang âm hưởng cô đơn... đã không tránh khỏi không

khí ảm đạm là vì vậy” [15. 153]. Kết luận chung về tập truyện, Huỳnh Như

Phương khẳng định “Tác giả đã cố gắng đưa nhân vật đến cùng sự phân tích

bên trong để nhìn rõ chính nó. Sự kết hợp giữa các mảng thời gian, và các

khoảng không gian xa cách nhau, sự đan xen giữa ý thức và tiềm thức, hồi ức

và tưởng tượng, sự hoà quyện của các giọng văn khác nhau... tất cả đã tạo ra

một số truyện đạt đến chiều sâu nhất định cả về phương diện tự sự lẫn về

phương diện tâm lí...” [15. 154]. Trong bài “Trở lại “Chuyến tàu tốc hành”

của Nguyễn Minh Châu”, Nguyễn Trung Hiếu cảm nhận “Một trong những

cái lạ của Nguyễn Minh Châu là “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành”.

Lạ về nhân vật, lạ về kết cấu và lạ về cả logic của chuyện. Nó gây cảm giác

nửa tin nửa ngờ, nhưng nó quả có một sức hấp dẫn bàng hoàng” [15. 163].

Tác giả Tôn Phương Lan trong cuốn sách “Phong cách nghệ thuật Nguyễn

Minh Châu”, đã phát hiện về không khí của một số tác phẩm “Từ một không

khí thiêng liêng, huyền nhiệm bao trùm lên thiên nhiên tạo vật, Nguyễn Minh

Châu đặt con người trong cùng một lúc sống ở hai thế giới khác nhau nhưng

vẫn là một: thế giới hiện thực cụ thể và thế giới tâm linh...” [23. 150].

Xung đột và mâu thuẫn cũng nằm trong cấu trúc hoàn cảnh nghệ thụât.

Nhiều ý kiến nhận xét về yếu tố này. Báo Văn nghệ, số 7-1990 có bài “Về

những yếu tố tiểu thuyết trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu” của

Phạm Vĩnh Cư. Tác giả khẳng định về phương diện mâu thuẫn, xung đột

“Chính ở đây xuất hiện cách tiếp cận mới với với cuộc sống đương thời đầy

mâu thuẫn không thể dung hoà những câu hỏi không dễ trả lời, những đau

khổ không dễ khắc phục, những tội ác không dễ tìm ra, tội phạm xuất hiện,

những hình tượng con người mang trong mình những xung đột nội tâm sâu

sắc...” Phát hiện ra những mâu thuẫn, xung đột, nhưng tác giả cũng chưa chú

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

ý tới vai trò tạo hoàn cảnh của những mâu thuẫn, xung đột ấy. Trên Tạp chí

văn học số 3-1993, Nguyễn Văn Hạnh trong bài viết “Nguyễn Minh Châu

những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người”, đã lưu ý đến yếu tố

nội tâm nhân vật gắn với những hoài niệm “Hầu hết những nhân vật chính

trong tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đều sống với kỷ niệm mình đã trải

qua. Hoài niệm là nhu cầu, cũng là phẩm giá của họ” [15. 229] và mâu thuẫn,

xung đột trong các tác phẩm: “Cội nguồn của bi kịch còn ở sự không phù hợp

giữa những cố gắng lớn lao của con người và những kết quả nhỏ nhoi đạt

được, ở mâu thuẫn giữa sức người và tầm vóc những công việc phải hoàn

thành, những trở ngại phải vượt qua, sức mạnh tàn phá của thiên nhiên mà

con người phải chống chọi, ở sự hữu hạn của từng cá nhân, của trời đất” [15.

229]. Trong bài viết “Một hình tượng nông dân điển hình trong sáng tác

của Nguyễn Minh Châu” (Kỷ yếu hội thảo 5 năm ngày mất Nguyễn Minh

Châu - Hội Văn nghệ Nghệ An, 1995), tác giả Lê Quang Hưng bình luận

“Nhân vật lão Khúng hiện lên trước hết với cái vẻ đẹp cổ sơ trên một nền

cảnh hồng hoang và đối chọi laị sắc màu rực rỡ của văn minh đô thị” và

“Nhân vật lão Khúng là sự trộn lẫn những sắc màu thẩm mỹ đối lập một cách

độc đáo để tạo nên “con người” này: bản năng và lí trí..., hoang sơ và lọc

lõi, chấp nhận và đấu tranh, đơn giản mà cũng lắm quanh co giằng xé...” [15.

188]... Trong bài “Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu”, tác giả Dương Thị

Thanh Hiên đã có khám phá sâu sắc “Nguyễn Minh Châu còn phát hiện

những nghịch lí của cuộc đời. Những tình thế chứa đựng nghịch lí giữa cái

hữu hạn và vô hạn của khả năng con người; có xung đột gay gắt giữa cái

thiện và cái ác, giữa khát vọng cá nhân (thậm chí chỉ trong tiềm thức) với

thực tế khắc nghiệt của hoàn cảnh” [15. 319]... Song, trong bài viết đó tác giả

cũng không đề cập tới vai trò tạo dệt hoàn cảnh của những mâu thuẫn ấy...

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

Như vậy, trong các bài nghiên cứu, phê bình, các tác giả đã điểm, nhắc

đến hoàn cảnh ở một số phương diện, nhưng những nhận định trên chủ yếu

vẫn là những phát hiện còn phân tán lẻ tẻ, chưa có minh chứng thật cụ thể và

chưa được hệ thống hoá (vì những bài viết đó không đặt vấn đề hoàn cảnh

nghệ thuật làm đối tượng nghiên cứu chính). Chưa có công trình nào nghiên

cứu một cách hệ thống về quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong tập truyện

Chiếc thuyền ngoài xa.

Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trước,

chúng tôi sẽ đi vào bước đầu tìm hiểu một cách hệ thống quan niệm nghệ

thuật về hoàn cảnh của Nguyễn Minh Châu trong tập truyện trên.

3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

3.1. Về mặt thực tiễn

Đề tài nghiên cứu có mục đích dùng ánh sáng của lí thuyết thi pháp

hoàn cảnh vào việc tìm hiểu tập truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, để phát

hiện ra cấu trúc nghệ thuật về hoàn cảnh, từ đó khám phá ra quan niệm nghệ

thuật về hoàn cảnh của nhà văn Nguyễn Minh Châu.

3.2. Về mặt lí luận

Củng cố thêm sự hiểu biết những vấn đề lý luận về thi pháp, để làm cho

nhận thức của mình được sâu sắc và phong phú hơn trong việc nghiên cứu tác

phẩm văn chương.

3.3.Về mặt phƣơng pháp luận

Rút ra những bài học có tính chất phương pháp luận cho bản thân về một

hướng tiếp cận văn chương, từ đó mở rộng khả năng cảm thụ và nâng cao

trình độ chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm của mình.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

10

4. ĐỐI TƢỢNG VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là quan niệm nghệ thuật về hoàn

cảnh của Nguyễn Minh Châu trong tập truyện Chiếc thuyền ngoài xa (Nxb

Tác phẩm mới, H.1987 - In lại trong Tòan tập Nguyễn Minh Châu (2001),

tập III, Nxb Văn học, HN). Đây là tập truyện in lại các truyện ngắn trong hai

tập Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983) và Bến quê (1985).

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu cơ sở lí thuyết của đề tài: lí thuyết hoàn cảnh, cấu trúc nghệ

thuật của hoàn cảnh trong tác phẩm văn chương.

- Vận dụng lí thuyết vào việc tìm hiểu cấu trúc nghệ thuật của hoàn cảnh

trong 15 truyện của tập truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa.

- Đưa ra những kết luận cụ thể, khách quan về quan niệm nghệ thuật về

hoàn cảnh của Nguyễn Minh Châu qua tập truyện trên.

5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

5.1. Trong tác phẩm văn chương, hình thức bao giờ cũng mang tính quan

niệm. Để tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh của nhà văn trong tác

phẩm cần phải đi từ việc khảo sát, cắt nghĩa, lí giải các hình thức nghệ thuật

được sử dụng, sau đó rút ra các kết luận thiết thực. Vì vậy, cần phải sử dụng

phương pháp phân tích và phương pháp tổng hợp.

5.2. Khi phân tích tổng hợp, chúng tôi phải xác định sự xuất hiện nhiều

lần của các tín hiệu thẩm mỹ, để phát hiện ra những yếu tố thuộc cấu trúc

nghệ thuật của hoàn cảnh, từ đó xác định quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh

của nhà văn. Vì vậy, chúng tôi sử dụng phương pháp hệ thống và thống kê.

5.3. Chúng tôi cũng sử dụng phương pháp so sánh để thấy sự khác biệt

về quan niệm nghệ thuật về hòan cảnh của Nguyễn Minh Châu trong truyện

ngắn trước 1975 và trong tập truyện này.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

11

6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN

Nhà nghiên cứu Phong Lê đã nói: “Sáng tác của Nam Cao là cả một trữ

lượng bên trong, một kho của dư đầy... có thể đào xới vào rất nhiều tầng vỉa,

và vẫn còn hứa hẹn nhiều vỉa mới” [29. 110], chúng ta cũng có thể nói như

vậy về văn nghiệp Nguyễn Minh Châu. Với tinh thần đó, đồng thời kế thừa

thành tựu nghiên cứu của những người đi trước, chúng tôi muốn đưa ra những

dẫn chứng, nhận định có ý nghĩa thiết thực về quan niệm nghệ thuật về hoàn

cảnh của Nguyễn Minh Châu trong tập truyện ngắn nổi tiếng trên qua cái nhìn

thi pháp, nhằm thêm một lần nữa khẳng định chiều sâu tư tưởng, cá tính sáng

tạo của nhà văn Nguyễn Minh Châu.

7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN

Ngoài phần “Mở đầu” và “Kết luận”, luận văn gồm ba chương:

Chƣơng 1: Một số vấn đề lí luận về hoàn cảnh và vài nét về Nguyễn Minh

Châu - người “tiền trạm” đổi mới.

1.1. Một số vấn đề lí luận về hoàn cảnh trong văn học.

1.2. Vài nét về tư duy nghệ thụât có ý nghĩa “tiền trạm” đổi mới của Nguyễn Minh Châu.

Chƣơng 2: Hệ thống nhân vật và mâu thuẫn xung đột tạo hoàn cảnh trong

tập truyện “Chiếc thuyền ngoài xa”

2.1. Hệ thống nhân vật tạo hoàn cảnh.

2.2. Mâu thuẫn, xung đột tạo hoàn cảnh.

Chƣơng 3: Cơ chế và không khí của hoàn cảnh trong tập truyện “Chiếc

thuyền ngoài xa”

3.1. Những cơ chế chủ đạo tạo hoàn cảnh trong tập truyện “Chiếc thuyền

ngoài xa”.

3.2. Không khí của hoàn cảnh trong tập truyện “Chiếc thuyền ngoài xa”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

12

Chƣơng 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ HOÀN CẢNH VÀ VÀI NÉT VỀ

ĐỔI MỚI TƢ DUY NGHỆ THUẬT CỦA NGUYỄN MINH CHÂU

1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ HOÀN CẢNH

1.1.1. Khái niệm “hoàn cảnh”

Trong thực tế khái niệm “hoàn cảnh” bao gồm địa điểm hoạt động cụ thể

của con người, những điều kiện kinh tế, chính trị, văn hóa, thời đại, những

mối quan hệ cụ thể của cá nhân với mọi người, với cuộc sống xung quanh...

Theo “Từ điển Tiếng Việt”, hoàn cảnh là: “Toàn thể nói chung những nhân tố

khách quan bên ngoài có tác động đến sự sinh sống, sự hoạt động của con

người, đến sự xảy ra hoặc diễn biến của sự việc nào đó...” [45. 450]. Như

vậy, theo định nghĩa trên, nói tới hoàn cảnh là nói tới mối quan hệ (cả tự

nhiên và xã hội) với tính cách và số phận của con người. Nhưng hoàn cảnh

trong tác phẩm văn học không phải là sự phản ánh một cách máy móc hoàn

cảnh trong đời sống thực tế. “Hoàn cảnh là một yếu tố của tác phẩm tự sự”

(Trần Đình Sử), nó chịu sự tác động của qui luật sáng tạo văn chương, nghĩa

là nó cũng được các nhà văn sáng tạo theo cảm quan và cá tính nghệ thuật của

riêng mình. Chính vì vậy, khi chúng tôi đề cập đến khái niệm “hoàn cảnh”

trong luận văn này là muốn tìm hiểu và khẳng định vị trí của nó với tư cách là

một phương diện nghệ thuật của tác phẩm văn học.

Nhiều nhà nghiên cứu, nhà lí luận văn học đã có những ý kiến bàn về

“hoàn cảnh” (Đó là một điều tất yếu bởi các khái niệm khoa học (nhất là

trong khoa học nhân văn) rất khó có thể đạt tới sự tuyệt đối. Những thuật ngữ,

khái niệm không nhất thành bất biến mà luôn được bổ sung để hoàn thiện

hơn). Khi bàn tới khái niệm hoàn cảnh, các nhà nghiên cứu văn học (nhất là

nghiên cứu văn học hiện thực) thường hay nhắc tới ý kiến của Ăngghen: “Chủ