Chế định người đại diện của doanh nghiệp theo pháp luật doanh nghiệp Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM LÂM HẢI NGUYÊN

CHẾ ĐỊNH NGƯỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP

THEO PHÁP LUẬT DOANH NGHIỆP VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2014

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM LÂM HẢI NGUYÊN

CHẾ ĐỊNH NGƯỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP

THEO PHÁP LUẬT DOANH NGHIỆP VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC

Chuyên ngành : Luật Kinh tế

Mã số : 60380107

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI XUÂN HẢI

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2014

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, với

sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Bùi Xuân Hải. Các kết quả nghiên cứu nêu

trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các tài liệu

và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, có nguồn gốc, tin cậy và

trung thực.

Tác giả luận văn

Phạm Lâm Hải Nguyên

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BLDS: Bộ luật dân sự

LDN: Luật doanh nghiệp:

Công ty TNHH: Công ty trách nhiệm hữu hạn

CTCP: Công ty cổ phần

CTHD: Công ty hợp danh

DNTN: Doanh nghiệp tư nhân

HĐQT: Hội đồng quản trị

HĐTV: Hội đồng thành viên

GĐ/TGĐ: Giám đốc/Tổng giám đốc

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGƯỜI ĐẠI DIỆN CỦA

DOANH NGHIỆP .....................................................................................................5

1.1. Khái niệm người đại diện của doanh nghiệp....................................................5

1.2. Hình thức đại diện ..........................................................................................12

1.3. Phạm vi và thẩm quyền đại diện ....................................................................15

1.4. Vị trí, vai trò người đại diện của doanh nghiệp..............................................21

1.5. Mối quan hệ giữa người chủ sở hữu và người đại diện doanh nghiệp...........26

1.6. Vai trò của pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp ............................29

Kết luận Chương 1 ..................................................................................................34

CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI ĐẠI

DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP VÀ ĐỊNH HƯỚNG HOÀN THIỆN.................35

2.1. Thực trạng quy định pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp theo pháp

luật doanh nghiệp Việt Nam..................................................................................35

2.1.1. Khái quát về sự hình thành và phát triển chế định người đại diện của

doanh nghiệp trong pháp luật doanh nghiệp Việt Nam.................................. 35

2.1.2. Xác lập tư cách pháp lý người đại diện của doanh nghiệp.................. 37

2.1.3. Tiêu chuẩn, điều kiện người đại diện của doanh nghiệp....................... 52

2.1.4. Nhiệm vụ, quyền hạn của người đại diện theo pháp luật của doanh

nghiệp........................................................................................................ 60

2.1.5. Trách nhiệm của doanh nghiệp đối với các giao dịch do người đại diện

xác lập, thực hiện........................................................................................ 67

2.1.6. Trách nhiệm và nghĩa vụ của người đại diện của doanh nghiệp ........... 74

2.1.7. Cơ chế giám sát người đại diện của doanh nghiệp............................... 82

2.2. Định hướng hoàn thiện quy định pháp luật về người đại diện của doanh

nghiệp trong pháp luật doanh nghiệp Việt Nam....................................................89

2.2.1. Sự cần thiết phải hoàn thiện các quy định pháp luật về người đại diện của

doanh nghiệp trong pháp luật doanh nghiệp Việt Nam.................................. 89

2.2.2. Các kiến nghị cụ thể nhằm hoàn thiện quy định pháp luật về người đại

diện của doanh nghiệp trong pháp luật doanh nghiệp Việt Nam, ................... 89

KẾT LUẬN..............................................................................................................97

DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Học thuyết về đại diện đã được các học giả nước ngoài nghiên cứu từ rất sớm

nhằm lý giải mối quan hệ giữa chủ sở hữu và người quản lý công ty. Kết quả nghiên

cứu đã phát triển nhiều nguyên tắc pháp lý của mô hình quản trị công ty hiện đại với

sự phân tách giữa quyền sở hữu với quyền quản lý, kiểm soát công ty.

Có thể nói, pháp luật doanh nghiệp Việt Nam cũng đã tiếp cận một cách khá

đầy đủ những giá trị tích cực của học thuyết đại diện. Tuy nhiên sau hơn hai thập kỷ

đổi mới, với những tàn dư của cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao

cấp, tư duy về mối quan hệ giữa quyền sở hữu và quyền quản lý thông qua chế định

người đại diện của doanh nghiệp vẫn chưa được đặt đúng vào vị trí vốn có của nó.

Điều đó đã làm nảy sinh những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng pháp luật,

chẳng hạn như việc xác định các hình thức đại diện trong giao dịch của doanh nghiệp;

phạm vi thẩm quyền của người đại diện; trách nhiệm của doanh nghiệp đối với các

giao dịch do người đại diện xác lập, thực hiện; vấn đề chấp nhận hay không các thông

lệ, tập quán thương mại quốc tế về quan hệ đại diện trong các giao dịch thương mại

của doanh nghiệp… Có thể nhận thấy tất cả những khó khăn này đều xoay quanh chủ

đề người đại diện của doanh nghiệp và vì thế việc nghiên cứu có hệ thống về vấn đề

này sẽ đóng góp ý nghĩa tích cực trong việc hoàn thiện cơ cấu quản trị doanh nghiệp.

Với những lý do trên, tác giả đã chọn Đề tài “Chế định người đại diện của

doanh nghiệp theo pháp luật doanh nghiệp Việt Nam” làm hướng nghiên cứu cho

luận văn Thạc sĩ luật học của mình.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Trên thế giới, học thuyết về đại diện đã được nghiên cứu từ rất sớm. Trong các

tác phẩm như The Wealth of Nations của Adam Smith; The Modern Corporation and

Private Property của Adolf A. Berle và Gardiner C. Means; Agency Law and Contract

Formation của Eric Rasmusen; Corporate Governane: Kiểm soát quản trị của Bob

Tricker…các nhà nghiên cứu đã dự đoán rằng, xu hướng phát triển của các công ty

hiện đại cần có sự phân tách giữa quyền sở hữu và quản lý, kiểm soát công ty.

Còn đối với tình hình nghiên cứu trong nước, ở phạm vi và góc độ khác nhau,

đã có những công trình nghiên cứu, bài viết đề cập chế định người đại diện của doanh

nghiệp, điển hình như: “Học thuyết về đại diện và mấy vấn đề của pháp luật công ty

2

Việt Nam” của PGS.TS Bùi Xuân Hải đăng trên Tạp chí Khoa học pháp lý số 4 (41)

năm 2007; “Người quản lý công ty theo Luật Doanh nghiệp 1999- Nhìn từ góc độ luật

so sánh” của PGS.TS Bùi Xuân Hải đăng trên Tạp chí Khoa học Pháp lý số 4 năm

2005, các nghiên cứu này phân tích những vấn đề cơ bản của học thuyết về đại diện và

sử dụng những luận điểm của học thuyết này để bình luận một số vấn đề trong thực

tiễn quản trị doanh nghiệp và pháp luật công ty Việt Nam;

Một số bài viết khác tiếp cận vấn đề đại diện dưới góc độ pháp luật dân sự như

“Chế định đại điện trong pháp luật Việt Nam và vấn đề đặt ra trong thực tiễn áp

dụng” của TS Nguyễn Vũ Hoàng đăng trên Tạp chí Luật học số 2 năm 2013 hay “Chế

định đại diện theo quy định của pháp luật Việt Nam – Nhìn từ góc độ Luật so sánh”

của TS Ngô Huy Cương đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 4 năm 2009; đây

là những bài viết ngắn, phân tích một số khiếm khuyết của Bộ luật Dân sự 2005 về chế

định đại diện.

Ngoài ra, có một số nghiên cứu đề cập đến những lĩnh vực cụ thể như vấn đề

người đại diện của ngân hàng thương mại hay phân tích dưới góc độ quản trị công ty...

Có thể kể tên như: “Vấn đề đại diện hợp pháp của ngân hàng thương mại” của TS

Nguyễn Văn Tuyến đăng trên Tạp chí Luật học số 5 năm 2003; “Một số ý kiến về vấn

đề đại diện trong ký kết hợp đồng kinh tế” của TS Lê Thị Bích Thọ đăng trên Tạp chí

Khoa học Pháp lý số 2 năm 2001 hay “Vấn đề chủ sở hữu và người đại diện, một số

gợi ý về chính sách cho Việt Nam” của TS Nguyễn Ngọc Thanh đăng trên Tạp chí

Khoa học ĐHQGHN, Kinh tế và Kinh doanh số 26 năm 2010;

Bên cạnh đó, có một số luận văn, luận án đã tiếp cận những vấn đề pháp lý về

người đại diện ở những góc độ chuyên biệt như: Luận văn thạc sĩ Luật học năm 2006:

“Pháp luật về hợp đồng đại diện thương mại và thực tiễn áp dụng”của tác giả Nguyễn

Thị Thúy Nga; Luận văn thạc sĩ Kinh tế năm 2007: “Kiểm soát và quản lý hiệu quả chi

phí đại diện trong công ty cổ phần” của tác giả Hà Thị Thu Hằng; Luận văn thạc sĩ

Luật học năm 2011: “Kiểm soát giao dịch tư lợi của người quản lý công ty theo Luật

Doanh nghiệp 2005” của tác giả Lý Đăng Thư.

Đáng chú ý là Luận án tiến sĩ Luật học năm 2012: “Đại diện cho thương nhân

theo pháp luật thương mại Việt Nam hiện nay” của tác giả Hồ Ngọc Hiển và Luận văn

thạc sĩ Luật học năm 2014: “Người đại diện theo pháp luật của công ty theo quy định

của pháp luật Việt Nam” của tác giả Lê Việt Phương. Tuy nhiên, các nghiên cứu này

3

đề cập đến những quy định của pháp luật thương mại về người đại diện cho thương

nhân hoặc phân tích trong một phạm vi hẹp về người đại diện theo pháp luật của công

ty.

Cho đến nay, vẫn chưa có một công trình nào tiếp cận một cách cụ thể các quy

định của pháp luật doanh nghiệp nhằm bổ sung, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và

thực tiễn về chế định người đại diện của doanh nghiệp, bao gồm người đại diện theo

pháp luật và người đại diện theo uỷ quyền. Do đó, việc nghiên cứu một cách có hệ

thống về vấn đề này mang tính thời sự sâu sắc.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

Đề tài tập trung nghiên cứu, phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng các

quy định về người đại diện của doanh nghiệp theo Luật Doanh nghiệp 2005. Từ đó, đề

xuất kiến nghị một số giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện pháp luật doanh nghiệp Việt

Nam về chế định người đại diện của doanh nghiệp.

Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, đề tài đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu cụ

thể sau:

Một là, nghiên cứu làm sáng tỏ các vấn đề lý luận cơ bản về quan hệ đại diện và

người đại diện của doanh nghiệp.

Hai là, phân tích, đánh giá thực trạng các quy định của pháp luật doanh nghiệp

về chế định người đại diện của doanh nghiệp.

Ba là, đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật doanh

nghiệp Việt Nam về chế định người đại diện của doanh nghiệp.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:

Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và các quy định pháp luật

doanh nghiệp Việt Nam về chế định người đại diện của doanh nghiệp.

Phạm vi nghiên cứu của đề tài là người đại diện của công ty cổ phần, công ty

trách nhiệm hữu hạn có từ hai thành viên trở lên, công ty trách nhiệm hữu hạn một

thành viên, công ty hợp danh và doanh nghiệp tư nhân theo quy định của Luật Doanh

nghiệp năm 2005.

5. Phương pháp nghiên cứu:

Tác giả đã sử dụng phối hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học chuyên

ngành như phương pháp lịch sử, phương pháp phân tích, tổng hợp,

chứng minh, so sánh để hoàn thành luận văn.

4

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài:

Kết quả nghiên cứu của đề tài nhằm bổ sung, làm phong phú thêm lý luận khoa

học pháp lý đối với chế định người đại diện của doanh nghiệp. Đồng thời, có ý nghĩa

thực tiễn trong việc hoàn thiện các quy định pháp luật về người đại diện của doanh

nghiệp.

7. Bố cục của luận văn:

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn gồm 2

chương:

Chương 1: Những vấn đề lý luận về người đại diện của doanh nghiệp.

Chương 2: Thực trạng quy định pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp

và định hướng hoàn thiện.

5

CHƯƠNG 1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGƯỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP

1.1. Khái niệm người đại diện của doanh nghiệp

Đại diện là chế định quan trọng trong pháp luật tư, được ghi nhận trong pháp

luật nhiều quốc gia trên thế giới, bao gồm cả quốc gia theo hệ thống civil law và

common law. Thậm chí, các quốc gia theo hệ thống common law còn có học thuyết

riêng khá toàn diện về đại diện (Agency).1 Trong mọi mặt đời sống xã hội nói chung và

trong hoạt động kinh doanh thương mại nói riêng, đại diện thúc đẩy sự phân công lao

động xã hội với một ảnh hưởng vô cùng rộng lớn. Vì thế, Konrad Zweigert và Hein

Koetz cho rằng: Phương thức đại diện là một sự cần thiết không thể bị vô hiệu trong

bất kỳ chế độ phát triển nào mà dựa trên sự phân công lao động đối với sản xuất, và

phân phối hàng hóa và dịch vụ.2

Sự ra đời và phát triển của chế định đại diện ở các nước Châu Âu lục địa dựa

trên nền tảng tư tưởng của trường phái luật tự nhiên trong bối cảnh thương mại và

công nghiệp đang phát triển mạnh với sự xuất hiện các vấn đề như giao một con tàu

cho thuyền trưởng điều khiển và quản lý hay hoạt động kinh doanh thông qua sự điều

hành của người khác.3

Còn theo truyền thống Common law, pháp luật về đại diện (agency law) bắt

nguồn từ một châm ngôn La tinh: “Qui facit per alium, facit per se” nghĩa là: hành

động của một người thông qua một chủ thể khác được pháp luật coi là hành động của

chính người đó.4 Quan hệ đại diện là một dạng quan hệ phức hợp được tạo bởi quan hệ

giữa người ủy quyền (principal), người đại diện (agent) và người thứ ba (third party).5

Trên lĩnh vực pháp luật công ty, pháp luật của các nước có nền kinh tế thị

trường phát triển đều quan tâm điều chỉnh vấn đề đại diện, đặc biệt là trong vấn đề

quản trị công ty (corporate governance). Công ty với tư cách là một pháp nhân – một

1 Nguyễn Vũ Hoàng (2013), “Chế định đại điện trong pháp luật Việt Nam và vấn đề đặt ra trong thực tiễn áp

dụng”, Tạp chí Luật học (2), tr.2.

2 Konrad Zweigert and Hein Koetz (1998), An Introduction to Comparative Law, Claredon Press, Oxford, p431.

3 Ngô Huy Cương (2009), “Chế định đại diện theo quy định của pháp luật Việt Nam – Nhìn từ góc độ Luật so

sánh”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật (4), tr.26-28.

4Abdul Kadar, Ken Hoyle, Geoffrey Whitehead (1985), Business Law, Made Simple Books, London, p.166.;

Wikipedia, the free encyclopedia, Agency Law, http://en.wikipedia.org/wiki/Agency (law), (truy cập lần cuối

9/2013)

5 Hồ Ngọc Hiển (2007), “Nghĩa vụ người đại diện và người ủy quyền theo pháp luật kinh doanh của Hoa Kỳ

trong sự so sánh với các quy định pháp luật tương ứng của Việt Nam” , Tạp chí Nhà nước và Pháp Luật số 3,

tr.57.

6

thực thể pháp lý độc lập (a separate legal entity), tự bản thân nó không thể hành động

cho chính mình mà chỉ có thể hành động thông qua những con người cụ thể - những

người quản lý. Do đó, công ty luôn cần có người đại diện trong giao dịch để xác lập và

thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình.6 Khi có sự tách biệt giữa quyền sở hữu và

quyền quản lý thì vấn đề quản trị công ty xuất hiện.

Những thách thức đứng đằng sau tất cả các vấn đề quản trị công ty không có gì

mới. Không thể kỳ vọng các thành viên HĐQT của công ty, người quản lý tiền bạc của

người khác cũng cẩn trọng y như khi họ quản lý tiền bạc của chính mình.7 Điều đó đã

được người khởi xướng lý thuyết đại diện (agency theory), Jensen và Mecklin giải

thích như sau:

“Lý thuyết đại diện liên quan đến một hợp đồng theo đó một hoặc vài người (cổ

đông) giao cho người khác (thành viên HĐQT) thay mặt họ thực hiện một số dịch vụ,

trong đó có việc ủy quyền ra quyết định cho đại diện. Nếu cả hai bên trong mối quan

hệ này là những người muốn tối đa hóa lợi ích, chúng ta có lý do để tin rằng đại diện

sẽ không luôn luôn hành động vì lợi ích của người chủ”.8

Như vậy, sự phát triển của pháp luật công ty (company law), sự phân tách giữa

quyền sở hữu và quản lý, kiểm soát công ty làm tiền đề cho sự xuất hiện lý thuyết về

người chủ và người đại diện. Mối quan hệ này được coi như là quan hệ hợp đồng mà

theo đó, các cổ đông (những người chủ sở hữu – principals), bổ nhiệm, chỉ định người

khác, người quản lý công ty (người thụ ủy – agents) để thực hiện việc quản lý công ty

cho họ, mà trong đó bao gồm cả việc trao thẩm quyền để ra quyết định định đoạt tài

sản của công ty.9 Người đại diện cho người chủ sở hữu (principals) hay cho cổ đông

(shareholders) chính là thành viên HĐQT và những vị trí quản lý quan trọng

(managers, directors) trong công ty hoặc thực hiện một vai trò trong vị trí của người

quản lý bất luận chức danh của họ được gọi là gì.10

Chính vì tầm quan trọng của chế định đại diện mà BLDS 2005 đã dành hẳn một

chương riêng để quy định về đại diện trong quan hệ pháp luật dân sự. Qua tham khảo

6 Bùi Xuân Hải (2007), “Học thuyết về đại diện và mấy vấn đề của pháp luật công ty Việt Nam”, Tạp chí Khoa

học pháp lý, (4), tr11-18.

7 Adam Smith (1776), The Wealth of Nations, pp.800.

8 Michael C Jensen and William Meckling (1976), “Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and

Ownership Structure”, Journall of Financial Economics, October, 3(4), p.26.

9 Bùi Xuân Hải (2007), tldd 6, tr.11-18.

10 Bùi Xuân Hải (2007), tldd 6, tr.11-18.