Chất Nam bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHẠM THỊ HỒNG NHUNG

CHẤT NAM BỘ TRONG NGÔN NGỮ

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học

Mã số: 60.22. 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. HOÀNG CAO CƢƠNG

THÁI NGUYÊN - 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, là kết quả

lao động nghiêm túc, tìm tòi và kế thừa trong quá trình nghiên cứu của tôi.

Các số liệu khảo sát, kết luận trong đề tài là trung thực và chưa từng công bố

ở bất kì công trình nào khác.

Tác giả

Phạm Thị Hồng Nhung

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tôi đã được sự hướng dẫn nhiệt tình của

Thầy Hoàng Cao Cương, Viện ngôn ngữ học. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân

thành, sâu sắc nhất của mình về những ý kiến quý báu cũng như thời gian mà

thầy đã dành cho tôi.

Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình đến các Thầy Cô

đã giảng dạy các chuyên đề cao học cho lớp Ngôn ngữ K18, khóa 2010 - 2012

tại trường ĐHSP Thái Nguyên.

Cuối cùng tôi xin cảm ơn Ban giám hiệu trường THPT Phổ Yên,

những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã hết lòng động viên,

khuyến khích, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2012

Tác giả

Phạm Thị Hồng Nhung

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC ......................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT........................................................... vi

MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề............................................................................................ 2

3. Đối tượng, mục đích, phạm vi nghiên cứu ................................................ 4

4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5

6. Cấu trúc luận văn...................................................................................................... 6

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT.................................................................... 7

1.1. Ngôn ngữ văn học................................................................................... 7

1.2. Phong cách............................................................................................ 13

1.3. Hình tượng và chi tiết ........................................................................... 14

1.3.1. Hình tượng nghệ thuật ................................................................... 14

1.3.2. Chi tiết nghệ thuật.......................................................................... 16

1.4. Lời thoại................................................................................................ 17

1.5. Phương ngữ........................................................................................... 20

1.6. Nguyễn Ngọc Tư và tác phẩm.............................................................. 22

1.6.1. Vài nét về Nguyễn Ngọc Tư............................................................ 22

1.6.2. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư ....................................................... 25

1.7. Tiểu kết ................................................................................................. 27

Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM NAM BỘ TRONG NGÔN NGỮ TRUYỆN

NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ .................................................. 29

2.1. Dẫn nhập............................................................................................... 29

2.2. Các đặc điểm từ vựng - ngữ nghĩa........................................................ 29

2.2.1. Nhận xét chung............................................................................... 29

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

2.2.2. Đại từ nhân xưng và từ xưng hô .................................................... 32

2.2.3. Từ ngữ chỉ sản vật địa phương ...................................................... 33

2.2.4. Từ ngữ chỉ tên đất, tên người......................................................... 35

2.3. Các đặc điểm cú pháp........................................................................... 38

2.3.1. Cụm từ ............................................................................................ 38

2.3.2. Kết cấu vị từ ................................................................................... 39

2.3.3. Kiểu câu.......................................................................................... 43

2.4. Các đặc điểm diễn ngôn........................................................................ 46

2.4.1. Tiểu dẫn.......................................................................................... 46

2.4.2. Phong cách khẩu ngữ..................................................................... 47

2.4.3. Dùng thành ngữ và quán ngữ......................................................... 50

2.4.4. Ví von so sánh ................................................................................ 52

2.4.5. Khoa trương và khuếch đại............................................................ 53

2.4.6. Đặc điểm lời thoại.......................................................................... 54

2.5. Phương ngữ Nam với việc phản ánh văn hóa Nam Bộ ........................ 63

2.5.1. Sinh hoạt và phong tục................................................................... 63

2.5.2. Đồng quê Nam Bộ .......................................................................... 65

2.5.3. Cải lương hóa................................................................................. 67

2.6. Tiểu kết ................................................................................................. 70

Chƣơng 3: TÁC DỤNG NGHỆ THUẬT CỦA CHẤT NAM BỘ

TRONG CÁC TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN

NGỌC TƢ.................................................................................. 72

3.1. Ngôn từ và tính cách nhân vật .............................................................. 72

3.1.1. Sự đa dạng của tính cách nhân vật ................................................ 72

3.1.2. Nhân vật tài tử................................................................................ 74

3.1.3. Nhân vật trí thức ............................................................................ 76

3.1.4. Nhân vật nông dân ......................................................................... 78

3.2. Các giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư ........................... 87

3.2.1. Giọng buồn mênh mang ................................................................. 88

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

3.2.2. Giọng trầm tĩnh, đắng đót.............................................................. 90

3.3. Thử phác họa “cái tạng” Nguyễn Ngọc Tư qua truyện ngắn ............... 92

3.3.1. Bức tranh về những thân phận....................................................... 92

3.3.2. Những kí ức buồn ........................................................................... 94

3.3.3. Tính nhẹ nhàng trong phê phán ..................................................... 96

3.4. Tiểu kết ................................................................................................. 99

KẾT LUẬN.................................................................................................. 100

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC.................................... 104

LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN ................................................................ 104

NGUỒN TRÍCH DẪN TRONG LUẬN VĂN.......................................... 105

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 106

PHỤ LỤC ................................................................................................... 110

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CĐBT : Cánh đồng bất tận

GT : Giao thừa

KTLL : Khói trời lộng lẫy

TSXH : tần số xuất hiện

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Từ những năm cuối của thế kỉ trước, Nguyễn Ngọc Tư đã xuất hiện

trên văn đàn nước nhà: không chói lòa mà dung dị và đầy kiên nhẫn.

Nguyễn Ngọc Tư là một hiện tượng văn chương độc đáo thời hiện đại. Văn

Nguyễn Ngọc Tư thấm đẫm chất Nam Bộ: trầm, buồn, da diết yêu thương.

Chị tự ví văn mình như trái sầu riêng - một đặc sản đối với người mê nó

nhưng cũng khiến nhiều người phải tránh xa. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư

có sức hấp dẫn riêng đối với người đọc, nhất là với người Nam Bộ.

Trong các câu chuyện tác giả này kể lại, từ đề tài đến cách thể hiện, đều

chân chất, không cầu kì. Nguyễn Ngọc Tư đi sâu vào mảng đời thường dung

dị của cuộc sống con người Nam Bộ. Đó là chuyện ông già đi tìm con, chuyện

tình cảm gia đình, tình cảm nam nữ, chuyện về những ước mơ bình dị, chuyện

về sự tha hóa ở một lớp người nghèo túng, thất học…Tất cả đều được thể hiện

với giọng văn nhẹ nhàng, tự nhiên, với ngôn ngữ đậm màu sắc Nam Bộ.

Nhà văn Nguyễn Quang Sáng viết với giọng văn mộc mạc bình dị, với

ngôn ngữ đời thường đã tạo nên một không khí rất tự nhiên về màu sắc,

hương vị của mảnh đất cuối cùng Tổ quốc- mũi Cà Mau của những con người

mà cha ông là người tứ xứ về mũi đất của rừng, của sông nước, của biển cả đã

dày công khai phá, đã đứng lên khởi nghĩa. Qua ngòi bút của Nguyễn Ngọc

Tư, những con người lam lũ, giản dị, bộc trực ấy chứa bên trong cả một tâm

hồn vừa nhân hậu, vừa tinh tế qua đối nhân xử thế.

Huỳnh Công Tín trong Cảm nhận bản sắc Nam Bộ cũng đánh giá khá

cao về chất ngôn ngữ trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư: “Ngôn từ

trong tất cả truyện ngắn từ ngôn ngữ dẫn truyện đến ngôn ngữ nhân vật, nhất

là ngôn ngữ nhân vật, đều khá thuần chất Nam Bộ. Số lượng từ ngữ Nam Bộ

trong tác phẩm của chị khá lớn. Đặc điểm này tạo nên ở truyện của chị một

văn phong riêng mà nhiều người cảm thấy ưa thích” [50,310].

Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư đã đem đến cho người đọc một cái nhìn

khá chân thật, sinh động về cảnh vật, con người vùng sông nước miền Tây

Nam Bộ. Có được điều đó là do cách sử dụng ngôn ngữ của chị. Truyện ngắn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

của chị không bị gò bó vào các khuôn mẫu ngôn ngữ truyền thống. Chúng có

khả năng riêng trong mở rộng, sáng tạo để phù hợp với tính cách con người

và cuộc sống ở vùng đất Nam Bộ. Ngôn ngữ trong các tác phẩm của chị, vì

vậy, không chỉ dừng lại ở mặt biểu hiện đơn thuần, mà nó đã là yếu tố quan

trọng góp phần tạo nên sự thành công của tác phẩm. Nó đã tích cực tạo ra

không khí cho tác phẩm, làm nên diện mạo riêng cho từng tính cách nhân vật,

và hơn hết, đã tự tạo nên một lối vào riêng, thật quanh co và cũng thật tinh tế,

giúp cho người đọc được quan sát thật gần các số phận của những con người

thuộc tầng lớp thấp, đặc biệt là người nông dân Nam Bộ.

Tìm hiểu ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư cũng là một tiếp

cận nhằm nhận chân ra sâu sắc hơn nội dung tác phẩm và những gì nhà văn

muốn gửi gắm qua tác phẩm của mình. Từ những suy nghĩ trên, chúng tôi đã

mạnh dạn chọn hướng nghiên cứu Chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn

Nguyễn Ngọc Tư làm đề tài cho luận văn cao học của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Đã có khá nhiều bài viết về Nguyễn Ngọc Tư và những tác phẩm của

chị, song cho đến nay vẫn chưa có một công trình khoa học nào đủ sâu cho

việc tìm hiểu ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Hầu hết các công

trình này mới chỉ dừng lại lại ở dạng giới thiệu, nhận xét sơ bộ, hay phát biểu

cảm xúc về một (số) truyện ngắn của chị. Được xem là hiện tượng của văn

học đầu thế kỉ XXI, sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư đã thu hút sự chú ý của các

nhà văn và đông đảo bạn đọc, trong đó có các ý kiến trái chiều nhau.

Với Nguyễn Ngọc Tư, độc giả đặc biệt chú ý đến tập Cánh đồng bất

tận, tập truyện làm nên tên tuổi của chị. Có rất nhiều bài xoay quanh tác phẩm

này. Trần Hữu Dũng - một độc giả quan tâm và yêu mến tác phẩm của chị đã

lập hẳn một trang web http: www. viet- studies. info/NNTu thu thập những bài

viết về Nguyễn Ngọc Tư và tác phẩm của chị.

Cũng chính tác giả Trần Hữu Dũng đã có bài viết Nguyễn Ngọc Tư, đặc

sản miền Nam, cho rằng, mỗi truyện viết của Nguyễn Ngọc Tư là “ một bữa

ăn văn chương thịnh soạn, dọn bày chu đáo, gồm toàn đặc sản miệt vườn, với

những vật liệu hảo hạng, tươi sống”.Quả vậy,chị đã tạo được một chỗ đứng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

riêng cho mình, không lẫn với bất cứ nhà văn nào,và đã góp phần tạo nên một

nhành văn chương đặc biệt, không giống, nhưng chuẩn mực không kém

những miền khác.

Hoàng Thiên Nga trên báo Văn nghệ số 39 ngày 24 - 9 - 2005 có bài

Đọc Nguyễn Ngọc Tư qua Cánh đồng bất tận. Đây là bài viết mang tính chất

cảm nhận truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, đặc biệt là truyện Cánh đông bất

tận, theo đó, điểm đáng lưu ý của tác phẩm này là bút pháp giản dị, gọn ghẽ,

đầy ắp sức Nam Bộ và ngòi bút rất tinh tế, nhân hậu và trong lành của

Nguyễn Ngọc Tư.

Liên quan đến Nguyễn Ngọc Tư, có luận văn thạc sĩ khoa học của

Lê Thị Tuyết với đề tài Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Thị Thu Huệ,

Nguyễn Ngọc Tư và Đỗ Hoàng Diệu. Ở đề tài này, tác giả của luận văn đã tập

trung nghiên cứu hình tượng nhân vật nữ trong truyện ngắn ba tác giả nữ,

trong đó có Nguyễn Ngọc Tư.

Tác giả Nguyễn Trọng Bình cũng đã có một loạt bài viết về tác phẩm

của Nguyễn Ngọc Tư, đáng chú ý phải kể đến Đặc trưng ngôn ngữ truyện

ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Ở bài viết này tác giả nhận xét về ba khía:sử dụng

hiệu quả vốn từ địa phương; khả năng vận dụng sáng tạo lời ăn tiếng nói hàng

ngày của người dân vùng đồng bằng sông Cửu Long một cách rất độc đáo và

điểm cuối cùng là: sáng tạo và biến ngôn ngữ “đời thường” của người bình

dân thành ngôn ngữ văn học. Hay trong bài Phong cách truyện ngắn Nguyễn

Ngọc Tư nhìn từ phương diện nghệ thuật con người và Những dạng tình

huống thường gặp trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. Ở hai bài viết, tác giả

cho rằng “mô hình” con người hướng thiện chính là một kiểu tư duy nghệ

thuật độc đáo của Nguyễn Ngọc Tư …

Tác giả Huỳnh Công Tín cũng có một loạt bài viết về tác phẩm Nguyễn

Ngọc Tư, đáng chú ý hơn cả là: Nguyễn Ngọc Tư - nhà văn trẻ Nam Bộ. Ở bài

viết này, tác giả đề cập đến tình cảnh gia đình nghèo, đến số phận buồn của

những con người nhỏ bé, những nông dân chân chất với những ước mơ và

cuộc sống hết sức bình dị đời thường rất đáng cảm thông, trân trọng, nhưng

đôi khi cuộc đời nghiệt ngã cũng không cho họ được như ý, được toại nguyện.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Liên quan đến ngôn ngữ truyện ngắn của tác giả, có bài viết Tìm hiểu

ngôn ngữ truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư của tác giả Binh’blog - Binh ST -

Yahoo! Bài viết đã được đăng lại trên Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống năm

2009. Tác giả đã điểm qua những đặc sắc về ngôn ngữ truyện ngắn của

Nguyễn Ngọc Tư chính là ngữ âm, từ vựng và cú pháp.

Tác giả Nguyễn Thị Hoa có bài viết Giọng điệu trần thuật của Nguyễn

Ngọc Tư qua tập truyện“Cánh đông bất tận”. Ở bài viết này, tác giả phác họa

ấn tượng chung về giọng điệu trần thuật của Nguyễn Ngọc Tư đó là sự dân

giã, mộc mạc trong những trang văn tả cảnh thiên nhiên, tả cảnh cuộc sống

sinh hoạt của người dân Nam Bộ. Đó là giọng điệu đôn hậu, ấm áp, chân tình

và giọng điệu trữ tình sâu lắng….

Ngoài ra còn rất nhiều bài viết của độc giả về tác phẩm của Nguyễn

Ngọc Tư, về đặc trưng ngôn ngữ, về nội dung tự sự, không gian - thời gian,

thị hiếu thẩm mỹ.v.v…,đặc biệt nhiều ý kiến bình luận trên các trang web.

Trong rất nhiều ý kiến, đa phần là sự yêu mến đặc biệt của độc giả, sự đồng

cảm, chia sẻ với Nguyễn Ngọc Tư cũng như chất Nam Bộ trong ngôn ngữ

truyện ngắn của chị.

Một tác phẩm ra đời chỉ nhận được toàn lời khen ngợi thì chưa hẳn đã

là một tác phẩm đáng chú ý. Ngược lại, một tác phẩm “bị” nhận nhiều lời chê

cũng chưa hẳn là một tác phẩm đáng bỏ đi. Điều đó chỉ chứng tỏ nó thu hút sự

quan tâm của đông đảo bạn đọc. Hẳn Nguyễn Ngọc Tư và những tác giả khác

đã làm được điều đó khi họ đều đã từng trở thành những hiện tượng của đời

sống văn học nước nhà.

3. Đối tƣợng, mục đích, phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Chất liệu ngôn ngữ mà Nguyễn Ngọc Tư đã sử dụng trong việc hình

thành chủ đề, xây dựng tính cách nhân vật trong các truyện ngắn của chị là

đối tượng của luận văn này. Chất liệu này dựa trên các đặc điểm phương ngữ

và văn hóa sử dụng nó trong lời ăn tiếng nói người Nam Bộ. Trong một chừng

mực nhất định, luận văn cố gắng phát hiện cái hiệu quả của chất liệu này đối

với dụng công thi pháp mà chị đã xây dựng nên trong các tác phẩm suốt từ

khi lập nghiệp bằng văn chương cho đến nay.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

3.2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu đề tài Chất Nam Bộ trong ngôn ngữ truyện ngắn của

Nguyễn Ngọc Tư nhằm làm rõ đặc điểm Nam Bộ trong ngôn từ của Nguyễn

Ngọc Tư. Đặc điểm này bộc lộ qua:

- Vốn từ bình dân được dùng trong các truyện của Nguyễn Ngọc Tư

- Đặc điểm ngữ pháp và lối nói thiên về khẩu ngữ của cả người kể lẫn

các nhân vật có trong các truyện.

- Những thói quen dụng ngôn trong cách mở đầu và kết thúc truyện.

- Các mô típ dân gian và giả tựa dân gian trong dựng truyện.

Những đặc điểm về cấu trúc này đưa lại hiệu quả và có những tác dụng

nghệ thuật riêng, tạo nên cách kể chuyện mà chỉ Nguyễn Ngọc Tư có được.

Điều đó cũng đã tạo nên một thi pháp kể chuyện của Nguyễn Ngọc Tư.

3.3. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi nghiên cứu: tiếp cận đối tượng từ phương diện chất liệu ngôn

ngữ của Nguyễn Ngọc Tư.

- Phạm vi tư liệu: Luận văn dựa trên các khảo sát đặc điểm ngôn ngữ của

Nguyễn Ngọc Tư trong 3 tập truyện ngắn:

1. Giao thừa, 2003, Nxb. Trẻ (viết tắt: GT).

2. Cánh đồng bất tận, 2008, Nxb. Trẻ (viết tắt: CĐBT).

3. Khói trời lộng lẫy, 2010, Nxb Thời đại và Saigon Media (viết tắt: KTLL).

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng dùng các phương pháp chính sau đây:

-Phương pháp thống kê - phân loại

Phương pháp này cho phép tìm ra các đặc điểm về sự xuất hiện các đơn

vị từ vựng và các hiện tượng ngữ pháp mà Nguyễn Ngọc Tư đã sử dụng trong

36 truyện ngắn.

-Phương pháp phân tích diễn ngôn

Phương pháp này được sử dụng để tiến hành phân tích tác phẩm của

Nguyễn Ngọc Tư như là một văn bản (diễn ngôn), trong đó có các đoạn dẫn