Chất liệu dân gian trong ca từ nhạc Trịnh Công Sơn ( khảo sát những ca khúc thân phận)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

MAI THANH TÙNG

CHẤT LIỆU DÂN GIAN TRONG CA TỪ NHẠC

TRỊNH CÔNG SƠN

(KHẢO SÁT NHỮNG CA KHÚC THÂN PHẬN)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

THÁI NGUYÊN - 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Văn học dân gian là suối nguồn vô tận cho biết bao thi sĩ muôn đời nay.

Ngỡ tƣởng rằng thi ca hiện đại sẽ ngày càng xa nguồn để hƣớng tới cảm quan

hậu hiện đại nhƣng trên hành trình ấy vẫn có những nhà thơ tìm về với truyền

thống, với văn học dân gian để khơi nguồn thơ của mình. Những nhà thơ nhƣ

Nguyễn Bính, Hoàng Cầm, Bàng Bá Lân, Anh Thơ, Tố Hữu, Nguyễn Duy …

đã chứng minh cho ta thấy ảnh hƣởng to lớn của văn học dân gian tới thi ca.

cũng nhƣ vậy các nhạc sĩ đã mƣợn “đôi cánh” của văn học dân gian để chắp

vào cho âm nhạc của mình. Sự hòa phối ấy đã tạo nên những hiện tƣợng âm

nhạc độc đáo, những vần thơ nốt nhạc sẽ còn lƣu lại mãi với thời gian.

Mọi ngƣời vẫn gọi Trịnh Công Sơn là nhạc sĩ chứ chƣa mấy ai biết rằng

ông cũng là một nhà thơ, dù ông cũng đã in một số tập thơ. Cũng có ngƣời gọi

ông là "người thơ ca" hay "người hát thơ"[57], nghĩa là ông là ngƣời kết nối

cho thơ và nhạc trở nên hài hòa trở nên du dƣơng, hoàn hảo nhất.

Sáng tác ca khúc, Trịnh Công Sơn có thể viết lời và nhạc cùng một lúc,

hoặc có bài lời thơ viết sau khi đã có nhạc, hay trƣớc khi "phổ nhạc" thì mỗi

lời ca của ông đều là những bài thơ hoàn chỉnh kể cả về ý, tứ, cấu trúc, ngôn

từ và cảm xúc. Trịnh Công Sơn là nhà thơ rất độc đáo ôm chứa tƣ tƣởng nhân

sinh và thời cuộc với một phong cách rất riêng biệt trong thơ ca Việt Nam.

Các ca khúc của Trịnh Công Sơn sáng tác rất nhuần nhuyễn trong các

thể thơ truyền thống nhƣ lục bát, đồng dao, ca dao. Ngay từ lần nghe đầu tiên

ca khúc Ở trọ, tôi đã phát hiện ra đấy là một bài thơ lục bát rất tài hoa. Từ cái

chuyện ở trọ bình thƣờng trong đời, ông đã đẩy liên tƣởng tới cái "cõi tạm"

chốn trần gian trong triết lý của Đạo Phật với một cách nói thoải mái, thông

minh và hóm hỉnh. Ông nhìn thấy con chim ở trọ trên cành cây, con cá ở trọ

dƣới nƣớc, cơn gió ở trọ giữa đất trời, rồi đẩy tới một khái quát bất ngờ:

Trăm năm ở đậu ngàn năm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3

Đêm tối ở trọ chung quanh nỗi buồn (Ở trọ)

Trong ca khúc Để gió cuốn đi, Trịnh Công Sơn diễn tả thắm thiết tình

cảm với cuộc đời:

Sống trong đời sống cần có một tấm lòng

Để làm gì em biết không

Để gió cuốn…đi

Để gió cuốn…đi.

Gió cuốn đi cho mây qua dòng sông

Ngày vừa lên hay đêm xuống mênh mông

Ôi trái tim đang bay theo thời gian. (Để gió cuốn đi)

Thân phận con ngƣời là một trong ba chủ để lớn (thân phận - tình yêu -

quê hƣơng) kết cấu nên dòng nhạc Trịnh. Có thể nói thân phận con “Ngƣời”

là chủ thể của mọi mục đích sáng tạo. Con ngƣời hiện sinh, con ngƣời tƣợng

trƣng, con ngƣời mặc định, con ngƣời trở đi trở lại nhƣ một nỗi ám ảnh trong

hầu hết các sáng tác của Trịnh Công Sơn. Thân phận con ngƣời có khi đứng

tách riêng ra thành một chủ đề độc lập, có khi ẩn hiện trong các chủ đề khác

tạo nên một sợi dây xuyên suốt, một chất keo kết dính tạo nên tính thống nhất

mà đa dạng trong âm nhạc Trịnh Công Sơn. Ông khai thác con ngƣời ở hầu

hết các trạng thái khác nhau, khi thì “gần gũi”, có lúc thật “xa xôi”, nhƣng tựu

chung đều bắt nguồn từ một cái nôi văn hoá dân gian của tâm hồn tác giả, đó

là: “chất liệu dân gian”, nguồn cảm hứng đã xuyên suốt mọi chủ đề và hình

tƣợng trong ca từ nhạc của ông. Chất liệu dân gian hiện lên trọn vẹn nhất

trong những bài hát về thân phận, về kiếp luân hồi và giải thoát bản ngã. Ông

giúp ngƣời nghe lắng nghe những âm vọng nhân sinh để chiêm nghiệm hết sự

tàn phai của cõi đời, để rồi trăn trở với những suy tƣ, với những quan niệm về

sự sống và cái chết.

Ca từ âm nhạc Trịnh Công Sơn rất xứng đáng đƣợc nghiên cứu. Có thể

nhận định rằng Trịnh Công Sơn là một nhà thơ lớn. Nhạc và thơ của ông hòa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

4

quyện vào nhau, nƣơng tựa vào nhau tạo nên những nhạc phẩm đã, đang và sẽ

làm say mê hàng triệu triệu trái tim qua bao thế hệ. Trong đó phải nói phần ca

từ đóng một vai trò hết sức quan trọng để tạo nên phong cách Trịnh Công

Sơn. Đã có rất nhiều bài nghiên cứu về nhạc Trịnh Công Sơn. Trƣớc thực tế

đó, trong luận văn này chúng tôi chỉ tìm hiểu những đặc điểm nổi bật về chất

liệu dân gian của ông qua thi pháp thể loại văn học dân gian, qua những biểu

tƣợng (mô típ dân gian), cách sử dụng ngôn từ ghép từ, nhịp điệu, gieo vần và

biện pháp so sánh trong phạm vi những ca khúc viết về thân phận của nhạc sĩ

Trịnh Công Sơn.

Chọn đề tài “Chất liệu dân gian trong ca từ nhạc Trịnh Công Sơn những

ca khúc về thân phận” ngƣời nghiên cứu muốn khẳng định vai trò to lớn của

văn học dân gian trong sự ảnh hƣởng tới văn học viết đồng thời chỉ ra một

hƣớng tiếp cận mới với ca từ âm nhạc Trịnh Công Sơn một trong những hiện

thực độc đáo trong làng âm nhạc Việt Nam hiện đại. Đề tài đồng thời cũng là

sự hiện thực hóa cho những câu hỏi? “Một thi sĩ hiện đại đã trở về với cội

nguồn dân gian như thế nào? Văn hóa dân gian đi qua màng lọc tư duy nghệ

thuật hiện đại sẽ biến đổi ra sao? Sự dung hợp giữa hiện đại và truyền thống

sẽ tạo ra thành quả gì cho văn chương, thi ca, âm nhạc?”.

2. Lịch sử của vấn đề

Đã có rất nhiều công trình, bào báo bài nghiên cứu về thơ về nhạc của

cố nhạc sĩ. Có thể khẳng định ngay từ khi Trịnh Công Sơn công diễn tác

phẩm đầu tiên “Ướt mi” cho đến nay đã làm tốn không biết bao nhiêu là giấy

mực của nhà nghiên cứu phê bình. Nhiều năm trở lại đây, với sự phát triển

của âm nhạc và sự yêu mến những sáng tác của ông, liên tiếp những show

biểu diễn về nhạc “TRỊNH” ngày càng thu hút đƣợc sự quan tâm chú ý của

rất nhiều khán giả yêu thích nhạc Trịnh Công Sơn và những học giả, nhà

nghiên cứu tìm hiểu về ông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

5

Hầu hết đều là giới thiệu những bài viết ngắn, từ 2 cho đến khoảng 15

trang, cho ta những cái nhìn nghiêng, những “bán diện” của Trịnh Công Sơn,

qua mắt nhìn của những ngƣời viết. Ðặc biệt, về nội dung và cách trình bày,

nổi bật lên cuốn sách của Trịnh Cung và Nguyễn Quốc Thái (Trịnh Công Sơn

(1939 - 2001) cuộc đời, âm nhạc, thơ, hội hoạ và suy tưởng) và tuyển tập Một

cõi Trịnh Công Sơn của Nguyễn Trọng Tạo, Nguyễn Thụy Kha và Ðoàn Tử

Huyến [45]. Trong hai tuyển tập này, ngoài bài viết của những tác giả trong

nƣớc, có nhiều bài viết của những tác giả không sống ở Việt Nam. Ở nƣớc

ngoài, có những tuyển tập đặc biệt về Trịnh Công Sơn, gồm những bài viết

trong nƣớc, của các tạp chí sáng tác, nhận định văn nghệ, tạp chí Văn học, …

Trong những năm trở lại đây, về đề tài Trịnh Công Sơn, trong nƣớc nổi

bật lên cuốn sách Trịnh Công Sơn và cây đàn Lya của Hoàng tử bé (nhà xuất

bản Trẻ, 2004) của Hoàng Phủ Ngọc Tƣờng [72], một ngƣời bạn của ngƣời

nhạc sĩ. Cuốn sách là một tập hợp nhiều bài viết mang tính đoản văn, tuỳ bút,

pha với phần nào tính chất ký và tự truyện, cho ngƣời đọc thấy đƣợc chân dung

đời thƣờng của ngƣời nhạc sĩ, đƣợc nhìn ngắm từ những góc độ đời thƣờng pha

lẫn một chút triết lý của tác giả. Hoàng Phủ Ngọc Tƣờng là một ngƣời có đƣợc

những nét tài hoa trong tạp bút và ký, lại là bạn thân của Trịnh Công Sơn, nên

cuốn sách của ông có những nét đặc biệt riêng, chiếu rọi đƣợc những “cận

cảnh” đời thƣờng của Trịnh Công Sơn. Ở hải ngoại, có cuốn Trịnh Công Sơn:

Ngôn ngữ và những ám ảnh nghệ thuật (nhà xuất bản Văn Mới, 2005) của Bùi

Vĩnh Phúc [50]. Ðây là chuyên luận của một nhà lý luận phê bình hiện sống tại

Mỹ. Cùng với các nhà phê bình lý luận nhƣ Nguyễn Hƣng Quốc, Ðặng Tiến và

một vài ngƣời khác nữa, đƣợc nhiều độc giả văn học quan tâm theo dõi và đánh

giá cao, trƣớc chuyên luận về Trịnh Công Sơn này, Bùi Vĩnh Phúc đã cho ra

mắt nhiều tác phẩm mà cuốn sách tƣơng đối gần đây của ông đƣợc nhiều ngƣời

chú ý là cuốn Lý luận và phê bình Hai mươi năm văn học Việt ngoài nước

(1975 - 1995) [49]. Gần đây, trên báo Văn học (số 232, tháng 7 & 8.2006), một

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

6

tạp chí sáng tác và nhận định văn nghệ xuất bản tại Mỹ, ngƣời ta thấy có đăng

bài Thân phận con người và tình yêu trong ca từ Trịnh Công Sơn của Nguyễn

Thị Thanh Thuý [56].

Cũng nhƣ những nghệ sĩ, những nhà văn, nhà thơ và những nhà văn hoá

lỗi lạc khác của Việt Nam, Trịnh Công Sơn đã có những đóng góp của mình

vào việc làm phong phú và đẹp đẽ hơn nữa gia tài văn hoá Việt. Ðặc biệt đối

với Trịnh Công Sơn, đóng góp của ông nổi bật lên trong lĩnh vực ngôn ngữ.

Ông đã làm mới lạ cách diễn tả tình ý của con ngƣời Việt Nam, đặc biệt trong

khía cạnh tình yêu và thân phận con ngƣời trong cuộc chiến cũng nhƣ trong

chuyến đi lữ thứ của nó về cõi vĩnh hằng. Ngôn ngữ của Trịnh Công Sơn để

diễn tả cuộc chiến tàn khốc của lịch sử Việt Nam hậu bán thế kỷ XX, cái nhìn

của ông về phận ngƣời giữa cõi vô thƣờng là cuộc đời này, tiếng nói ngọt

ngào yêu thƣơng và thiết tha nhân ái trong trái tim ông khi nói về tình yêu

nam nữ nói riêng, hoặc tình yêu giữa ngƣời và ngƣời nói chung, đã là những

dấu ấn khó phai trong tâm thức con ngƣời Việt Nam hiện đại.

Tóm lại đã có rất nhiều tác giả đi nghiên cứu về Trịnh Công Sơn trên

mọi phƣơng diện âm nhạc và ca từ nhƣng chƣa có một công trình nghiên cứu

chuyên biệt nào về chất dân gian, chất văn học của tâm hồn và tƣ duy âm

nhạc của ông. Có thể khẳng định văn học dân gian là cội nguồn, là bầu sữa

mẹ nuôi dƣỡng tâm hồn Trịnh Công Sơn giúp ông sáng tạo nên những tác

phẩm bất hủ cùng năm tháng.

Nhƣ vậy, với lịch sử khám phá về ca từ nhạc Trịnh Công Sơn với những

giai điệu đáng tự hào ta có thể làm rõ sự ảnh hƣởng sâu sắc từ cội nguồn văn

hoá - văn học dân gian đã tác động nhƣ thế nào, để từ đó tạo lên những vần

thơ độc đáo vừa sâu lắng hồn quê vừa nồng nàn tinh thần hiện đại của tƣợng

trƣng - siêu thực trong âm nhạc của Trịnh Công Sơn.

3. Mục đích nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

7

3.1. Luận văn sẽ làm rõ - chính văn hóa dân gian, văn học dân gian là cơ

sở, nền tảng góp phần tạo lập nên vẻ đẹp độ sâu trong nội dung ca từ nhạc

Trịnh Công Sơn. Thành tựu bền vững của nhạc Trịnh là giai điệu lắng sâu, mê

đắm và ca từ đẹp của nhạc phẩm. Vì vậy, việc tìm hiểu ca từ là tìm hiểu và

xác định giá trị đích thực của nhạc Trịnh Công Sơn.

3.2. Việc sử dụng chất liệu dân gian - những thành tố cấu trúc trong văn

hóa dân gian, văn học dân gian - để tạo lập nên lời trong các ca khúc nhạc

Trịnh Công Sơn.

3.3. Xác định đƣợc những thủ pháp mà nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã sử

dụng để tạo nên ca từ của ông. Ông đã sử dụng nguyên bản những yếu tố dân

gian và biến đổi sáng tạo những chất liệu dân gian nhƣ thế nào cho phù hợp

với thời đại.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là: Những biểu tượng của văn hóa

dân gian, văn học dân gian đã đƣợc sử dụng làm chất liệu để tạo nên Lời, tức

là tạo nên ca từ của nhạc Trịnh Công Sơn ?

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Chúng tôi chỉ đi tìm hiểu riêng phần ca từ trong di sản nhạc Trịnh Công

Sơn. Đối tƣợng nghiên cứu trong luận văn của chúng tôi là chất liệu dân gian

trong ca từ những bài hát của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn trong đó chúng tôi sẽ

làm sáng tỏ ảnh hƣởng sâu sắc của văn hóa - văn học dân gian tới sáng tác

nhạc Trịnh Công Sơn nhƣ thế nào.

Trong số những ca khúc mà Trịnh Công Sơn sáng tác chúng tôi chỉ đi

sâu nghiên cứu ca từ những bài hát chủ đề thân phận con ngƣời, trên phƣơng

diện chất liệu dân gian tạo nên hình tƣợng con ngƣời xã hội và con ngƣời

bản thể.

5. Nguồn tƣ liệu nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

8

Để đạt đƣợc mục tiêu nghiên cứu của luận văn chúng tôi đã lựa chọn

những tài liệu liên quan đến ca khúc của Trịnh Công Sơn đã đƣợc công bố rõ

ràng gồm:

- Trịnh Công Sơn tuyển tập những bài ca đi cùng năm tháng – Nhà xuất

bản Âm nhạc - 1998.

- Một cõi đi về - Nhà xuất bản âm Nhạc TP HCM - 1989.

- Tuyển tập ca khúc Trịnh Công Sơn tập 1.2.3.4.5.6 – Nhà xuất Văn nghệ

Thành phố Hồ Chí Minh - 1999.

- Những bài hát về thân phận của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, đƣợc sƣu tầm

từ nhiều nguồn tài liệu.

6. Phƣơng pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Dựa trên những khái niệm về văn

hóa, văn học, ngôn ngữ. Từ đó làm cơ sở để phân tích, tổng hợp những quan

điểm này thông qua các ca từ trong những ca khúc của Trịnh Công Sơn, để

giải quyết những vấn đề mà đề tài đề cập đến.

- Phương pháp định lượng qua thống kê phân loại, phân tích: Để cho

việc nghiên cứu đánh giá có căn cứ xác thực chúng tôi tiến hành khảo sát,

thống kê những ca từ, những bài hát của Trịnh Công Sơn. Thông qua đó phân

loại nội dung phản ảnh theo từng chủ đề, từ đó phân tích nội dung phản ánh

để rút ra giá trị của những chất liệu dân gian mà Trịnh Công Sơn đã sử dụng

trong ca khúc của mình.

- Phương pháp tiếp cận hệ thống: Ngƣời viết đề tài đã phân loại các bài

hát theo đúng chủ đề thuộc phạm vi đề tài và có số liệu thống kê chính xác

khoa học nhất cho những luận điểm của vấn đề đã đƣợc nêu ra trong ca từ nhạc

âm nhạc Trịnh Công Sơn. Đó là quá trình tổng hợp các bài nghiên cứu, các bài

thống kê nhận diện về chất liệu dân gian, cũng nhƣ qua đó thể hiện quan điểm cá

nhân của tôi về Chất liệu dân gian trong ca từ nhạc Trịnh Công Sơn một cách

có hệ thống.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

9

- Phương pháp so sánh: Phƣơng pháp so sánh nhằm mục đích để soi

rọi, thấy đƣợc những điểm giống và khác nhau trong cách lựa chọn chất liệu

dân gian của các nhà thơ, nhà văn, nhạc sĩ với Trịnh Công Sơn. Từ đó tìm ra

cái khác biệt, cái mới, sự sáng tạo của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.

7. Đóng góp của luận văn

Đề tài “Chất liệu dân gian trong ca từ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn

những ca khúc về thân phận” nhằm có một cái nhìn khái quát và hệ thống

hoá về tài năng nghệ thuật của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn qua những sáng tạo ca

từ của ông. Từ đó chứng minh rằng Trịnh Công Sơn không chỉ là một nhạc sĩ

tài hoa mà còn là một nhà thơ có tâm có tầm trong nghệ thuật, một nhà thơ

với phong cách từ cội nguồn văn hoá dân gian Việt Nam.

Nghiên cứu về chất dân gian trong ca từ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn

trong ca từ những bài hát thân phận giúp ngƣời đọc, ngƣời nghe thêm yêu

mến âm nhạc Trịnh Công Sơn hơn nữa và thấy rõ dấu ấn của chất liệu dân

gian dân gian từ tâm lí sáng tạo, cách nhìn thế giới, dạng thức biểu hiện cái tôi

trữ tình đến cách sử dụng các mô típ dân gian, nhằm bảo lƣu văn hoá diễn

xƣớng dân gian. Với lối tƣ duy và diễn đạt đậm chất dân gian qua màng lọc

của nghệ thuật âm nhạc hiện đại đã tạo nên giá trị riêng cho các ca khúc của

Trịnh Công Sơn trong nền văn học đƣơng đại.

8. Cấu trúc của luận văn

Phần một: Mở đầu

Phần hai: Nội dung

Chương 1: Cơ sở lý luận chung về chất liệu dân gian của nhạc sĩ Trịnh

Công Sơn trong ca từ những ca khúc viết về thân phận

Chương 2: Biểu hiện chất liệu dân gian của nhạc sĩ Trịnh Công

Sơntrong ca từ những ca khúc viết về thân phận

Chương 3: Hiệu quả của chất liệu dân gian trong ca khúc nhạc sĩ Trịnh

Công Sơn

Phần ba: Kết luận

CHƢƠNG 1