Cây thuốc Việt Nam trồng hái chế biến trị bệnh ban đầu

THÂY THUÔC ƯU TÚ

i a ỉ í ỉ N G Y L Ê TRÂN ĐÚC

TRONG HAI CHE BIEN

TRI BÊNH BAN ĐẦU

"Oiiíị cha tu ngày trước có nhiêu kinh nghiệm <

báu vê cách cliữa bệnh hàng thuốc tư, tliuòc I:

Đê m ở rộng phạm vi V học các cô rác chú c,

nên chú trọng tiiỊhiêii cứu phôi họp thuốc dóiik

■ I A.

LÒI NHÀ XUẤT BẢN

Nhân dịp kỷ niệm 40 nãm thành lập Nhà xuất hàn

nghiôp và 40 năm thành lập ngành Y học cổ truyen tron

Nhà nước, chúng tôi xuất bàn lần thứ hai bộ sách

THUỐC VIỆT NAM - Trổng hái chế biên, trị bệnh ban

nhằm đẩy mạnh vĩộc phát triển thuốc nam và tăng cirờn

năng trị bệnh theo y học cổ truyổn dân tộc.

Tác phẩm này trước đây đã in thành 4 tập trong các n

1983 đến 1988 với tôn “Trống hái và dùng cày thuốc'

sách được bổ sung thành trôn 830 cày thuốc chính và phu

70 loại dược liệu động vật và khoáng chất, xếp thành 2

theo cổ n g năng chù trị, có kèm theo bảng tra cây thu

thuốc và bản hướng dẫn cách tìm vị thuốc, phương thu<

với mõt số bônh thường gặp.

Với mỗi cây thuốc, tác giả giới thiỗu tôn gọi chính, t

cùa các dân tộc địa phương, tỗn khoa hor ; m ô tả hình Ib

hình vẽ) ; cách trổng trọt, thu hái, c h ế biến và sử dụng trí

sàng trị bônh ; ngoài ra còn nêu côn g dụng vẻ dinh dưỡ

ăn uống, vẻ phuc vụ đời sống và sản xuất.

Phần, cu ố i sách c ó muc giới thiôu một số vị thuốc c

hay '.ông thức thuốc tiện dụng cho y tế cơ sơ, có mục

dẫn v i ệ c c h ữ a b ệ n h ở g ia đ ình VỚI t hu ổc sẩn c ó , hay f

íhuốc lâp thành, và CUỐI sách có Phu lục bảng ira toàn

t h u ổ c , VỊ I h u ố c đ ã viết t r o n g s á c h .

LỜI NHÀ XUẤT BẢN

Nhân dịp kỳ niộm 40 năm thành lập Nhà xuất bàn Nông

nghiõp và 4 0 năm thành lập ngành Y học cổ truyen trong y té

Nhà nước, chúng tôi xuất bản lần thứ hai bộ sách “CÂY

THUỐC VIỆT NAM - Trồng hái chè biến, trị bệnh ban dầu”

nhằm đẩy mạnh viộc phát triển thuốc nam và tăng cường khả

năng trị bộnh theo y học cổ truyền dân tộc.

Tác phẩm này irước đây đã in thành 4 tâp trong các nàm từ

1983 đến 1988 với tôn "Trồng hái và dù ng cây thuốc''. Nay

sách được bổ sung thành trôn 830 cây thuốc chính và phu, thổm

70 loại dược liệu dộng vât và khoáng chất, xếp thành 25 mục

ỉh eo cô n g n ăn g chù trị, c ó kcm th eo bàng tra cây th u ốc, VỊ

thuốc và bản hướng dẫn cách tìm vị thuốc, phương thuốc đổi

với một số bệnh thường gãp.

Với mỗi cây thuốc, tác già giới thiẽu tỗn gọi chính, tcn gọi

cùa các dân tộc địa phương, tôn khoa họr ; m ô tả hình thái (có

hình v ẽ) ; c á c h trổng trọt, thu hái, c h ế b iến và sử dung trôn lâm

sàng trị bộnh ; n goài ra còn nêu cổ n g dụng vể dinh dưỡng, vể

an uổng, về phục vu đời sống và sản xuất.

Phẩn CUỐI sách c ó m ục giới thiệu một s ổ vị thuốc c h ế sán

hay :ông thức thuốc tiộn dụng cho y tế cơ sơ, có m ục hướng

dần việc ch ữa bệnh ở gia đình VỚI thuốc sẵn có, hay phương

thuốc lập thành, và cuối sách có Phu luc bàng tra toàn hộ cay

ih u ố c . VỊ Ihuốc đã viếl Irong sách.

Cuốn sách này phuc MI rông rài mọi dối lượng đ ộc £ ià . ơ

micn XUÔI cũng như ờ miõn nj!ư(tc. Irone nước cune như nưiíc

ngoài VC tìm hiếu n ch iẽn cứu. Niru him tiznón dưực Itcu Việi

Nam và khai thác các lo.li thuốc ihiéti nhiõn, cùriÿ tià\ Irổnị!,

thu trữ, cho hiên (hurte, và cJùn£ thuóe chữíi hộnh. Đặc hiệt lác

phãm này có thê hướng lian cho mọi neirời lư hoc thuốc la, hay

muón lìm phương thuốc đõ Iri hộnh Ihco y học dãn lộc.

Bộ sách này xuất hàn lần dầu đã được nhiều hạn đọc hoan

nghi3nh, tăp I xuất hàn nủm 1983 đã được tái hùn ngay năm

1984. Lán xuấl han nàv dươc tác già đã chỉnh lv, bỏ sunc thêm

phấn “Trị bệnh han đáu” in thành mổt tâp ch.ic chán sẽ phục vu

các hun được LỎI hưn. Chúrm tôi ral m ong lài liệu này đáp ứng

ihrục yêu câu cua các han. Chúng tỏi xin chùn thành cám ơn

những ý kión quý háu m j các hạn đã và sẽ góp Ihẽm ch o ch ú n g

loi sô những ton 1.11 đõ lác phám dirơc hoán chinh và phái huy

lác dung ngáy cànt rộng rãi.

\ ’HÀ X Ư Â T B À S x ô x c ; X G H I Ẽ P

LỜI GIỚI THIỆU

T ôi rất vui m ừng giới thiệu với các bạn đ ộc giả, và nhất là

các cán bộ trong nghành Y Dược, tác phẩm “CÂY THUÒC VIỆT

N A M - T rố n g h á i c h ế biến, trị b ện h b an đ ấ u ” do lương y lão

thành, thầy thuốc ưu tú LÊ TRẦN ĐỨC biên soạn.

Sau nhiều côn g trình có giá trị về lịch sử y học cổ truyền

Việt Nam, về chữa bệnh kết hợp y học cổ truyền với y học hiện

đại, về sưu tầm và phổ biến những kinh nghiệm cổ truyền của y

dược học dân tộc, tác giá, tuy tuổi đã gần 90, sức khoẻ đã suy

giám, mà còn miệt mài lao động, biên soạn lại và bổ sung bộ

sách “ Trồng hái và dùng cây thuốc ” thành tác phẩm này để

xuất bản nhân dịp kỷ niệm 4 0 năm ngày ngành y học cổ truyển

dân tộc được chính thức côn g nhận là m ột bộ phận của hệ

thống y tế Nhà nước.

Đ â y là những tập sách thuốc biên soạn rất cô n g phu, có tính

chất khoa học, tổng hợp được những kinh nghiệm dùng thuốc

d ùn g thuốc trị bệnh của các danh y V iệt N am , của nhân dàn

nước ta và nước ngoài. Trong sách, tác giả hướng dẫn khá chi

tiết về kỹ thuật gieo trồng, cách thức thu hái và khai thác dược

liệu, về c h ế biến dược phẩm, là những kến thức rất cần thiết để

thừa kế và tận dụng kho tàng dược liệu trong nước.

Sách còn cung cấp những hiểu biết cơ bản vể việc bào ch ế và

hướng dẫn sử dụng thuốc trên lâm sàng đặc biệt bổ sung cho

7

iươc hoc các cách sư dụng thuốc theo biện chúng với những

Ìghiệm phương phối hợp cua y học dãn tộc.

Chúng tôi nghĩ ràng tác phẩm này có thê giúp ích cho các

lạn thiết tha đến dược liệu trong việc nghiên cứu, sưu tầm,

rồng trọt và phát triển cây thuốc. Sách cũng có thê là cuốn sổ

ay thực hành cho những thầy thuốc y học dân tộc mới vào nghề

'à cả những người m uôn tự học vể thuốc nước nhà. C hắc ch ắn

>ộ sách sẽ gó p phần tãng cường c ô n g tác dược liệu trong sự

Ìghiệp bào vệ sức khoé của nhân dân.

Chúng tòi cho đãy là mót cống hiến quan trọng, rất đáng

loan nghênh của tác giả vào nghành dược học Việt Nam.

TS. NGUYỄN DUY CƯƠNG

C hú tịch

H ộ i D ư ợ c H ọ c V iệt N a m

LỜI NÓI ĐẦU

Dược liệu VkM Num rùi phong phú, gổm phần chinh lii cò

cày và môi phán nhò là dộng vật, khoáng chất.

Dược liệu thảo mộc gổm phần lớn là những cây mọc tư

nhiổn hoang dại, ta cẩn bĩ CI cách khai thác và bào tổn, tái

sinh. Những nguốn thuốc ihường dùng nhiều nhất là những

cây phải Uổng, ngoài những dư phám trong nông sản và cây

ân quả. Trong sổ' cày mọc lự nhiên và sán có, có cày cũng

cần di thực chuyển từ hoang dại Ihành cây trổng, thì mới có

đủ Ihuốc dùng. Đăc biẹt những cây thuốc hác nhãp Irổng dã

thưẩn hoá qua mấy chục năm nay, cũng cẩn không ngừn£

phát trien irổng trọt và nghicn cứu cái tien kỹ thuât đò tâng

nâng suất ; những căy lưu niên lai cấn dươc vun bón, báo vỌ

và phát iricn irổng ihẽm ÜC cứ lọi ích lâu dùi ch o dất nước.

Cuốn sách “C ÂY T l l l l ó c VII;. [ NAM - T r ồ n g hái chó

b ien , trị b ện h ban đầu" (tiổn thân là bộ sách “Trổng hái và

dùng cây Ih uốc”) nhác lai cho độc già cách thức khai ihác,

kỹ ihuảt g ie o trổng, Ihu hái chê hiến dược liệu dê’ tlùne Irị

hệnh trong nước, đổng thời dẩy manh sàn xuấl dược liộu đủ

làm vặt tư xuủt khủu, nhằm cân đối với việc nhủp thuôc của

nirớc ngoài

Phần díùi, Sikh giới ihiỌu iruyon ihống phái ư iẽn ihiifK

Nam và phương pháp dùng Ihuốc biộn chứng cùa y học d

ưuydn đổ việc vân dung dược linh hoạt và thêm hiệu quả.

Nội dung các cây thuốc, VỊ thuốc, Iheo cOng dung chính,

được phân loại làm 25 mục. Tuy nhiên, một vị thuốc có lác

dụng đrti VỚI nhiéu bẹnh luỳ theo cách dùng và sự phối bợp

trong phương thuốc biện chứng, cho nổn trong mỗi muc,

những vị thuốc thường được dùng nhiểu nhất làm chủ dược

và kiêm trị các chứng bônh khác được xếp trên, những vị ít

dùng hay mới dùng xếp dưới, với sự tông hợp các vị ihuốc

đối vói mỗi loại bênh chứng, có kèm các phương phụ điểu trị

các loại bộnh khác.

Các mục dược liệu gòm :

A. Thuỗc giải cảm (biểu) cho ra mổ hôi 34 cây chính

B. Thuốc thanh nhiít, bớt nóng khát, tiêu viôm 79 -

c. Thurtc chống lạnh, tatig sức nóng 19 -

D. Thuốc khai khiếu thông quan, gây nôn giải độc 21 -

Đ. Thuốc ŨỄU dờm, tri ho hen 45 -

E. Thurtc chữa phong nhiêt đau mát 13 -

G. Thuốc mát máu, cấm máu, tiêu sưng 56 -

H. Thuốc điểu khí, tiêu tích Irô 60 -

I. Thước lợi tiổu tiên, tiêu phù thũng 43 -

K. Thuốc thững đai tiện, nhuăn tràng 37 -

L Thurtc thu sáp, cấm ỉa, ngừng nftn nấc 21 -

M Thuổc sái trùng, in lị, trừ giun 32 -

N Thurtc ihAng hu>ếl mach, điếu kinh, lan kết tu 28 -

0 . Thưốe Iri bạch đới, di tinh, đái đuc 31 -

10

p. Thurtc an Lhẩn, thCm tân dịch

Q. Thuốc bổ am, làm mái dịu _

R. Thuốc bổ khí trợ dương

s. Thuốc bổ huyết dưỡng âm

T. Thuốc trị phong thấp

u. Thuốc trị bệnh ngoài da

V. Thuốc irị ngoại thương

X. Thuốc có độc và cây thuốc đặc biột

Y. Các nguồn dược liệu khác 75 loai

27

27

34

58

36

48

41

17

Trị bệnh đối chứng, chúng ta có thổ tìm những vị thuốc

hay phương thuốc ờ một hay hai muc trôn. Khi lâp phưưng

theo biện chứng, chúng ta dựa theo các phép diổu trị của y

học cổ truyén mà chọn dùng thêm các VỊ thuốc trong các

mục khác đê’ chữa theo gốc bệnh. Thí du : Phát hãn giải biểu

(mục A), Thanh nhiột tả hoà (muc B), Ôn trung tán hàn (mục

C), Hạ lợi (mục K), Hành khí tiồu tích (mục H), Lương

huyếl chi huyết (mục G), Tư âm nhuặn táo (mục Q), nổ khí

(muc R), Bổ huyết (mục S)... ngoài thuốc điều Irị theo hội

chứng hay loại bộnh như đã chia mục.

ơ phán cuối, chúng tỏi giới thiẹu mội số vị thuốc ché

rieng dưới dang Ihuđc bột, thuốc viổn hay cao đảc đc tiện

dùng trên lâm sàng cùng một số phương thuốc hạch iam đổ

kết hựp Irong điổu trị các bệnh thững thưònẹ à các cơ sớ y

tố. Sau cùng là muc "Tri bênh ban dáu" giới thiệu khái quái

một số hệnh thường gãp, gổm các thể bệnh theo triôu chứng,

một phẩn đò hướng đẫn cho các eia đình cách xìr trí và óùng

thuốc sẩn có vúi cây nhà lá vườn tlõ kiếm, m">! phíin gơi ý

chu các bịin hoc viòn môt sô phưtìtiị: thuốc biên chứnẹ Jjp

ứng từnịỊ the hênh. gỏm nhữiij; vị Ihuốc thường dùnp VJ dc

có, nuoìu các phirơne thuốL dối chứng và nghiệm phương cô

truyền Ironp c;k' mục ớ nội dung đề tuỳ nphi chọn đùnc.

k At mong các bitn dọc phái huy tác dung Ịr ú a lài liêu này

va tóp V kiên ihd chúnu lõi VC những ihicu SÓI It'll 111!.

Chiíng lũi xin Ihănh Ihưc chân Ihành cùm un các bụn.

Sau cùng, chúng iổi chân ihành tò lòng hiối an Viện V

học L'ò Iruycn V lỏi Nam, Viiỉn Dược liệu V iỉt Nam Gián SƯ

Uốn sĩ Npu>iỉn Duv Ctíơnị: cùng các bạn Irung ngành V lê và

Nông nghiệp Jă giúp chúng toi vé lư liôu và ý kiến xây dưng

cuốn sách này.

TÁC GIẢ

ỉ.ưưnt; V LẼ T R Ả \' DỨC

12

PHẨN TIIỨNHẤT

TRUYỀN THỐ NG PHÁT TRIEN D ư ợ c LIỆU

TRONG LỊCH sử Y HỌC DÂN TỘC

Từ khi có lớp người nguyên thuỳ sinh tụ trôn đất nước ta, y

dược học dân tộc bát nguồn hình thành với những kinh nghiệm

sáng tạo của tổ tiên ta trong việc tìm ra neuổn sống và thuốc

men -"Đ ói rau đói thuốc" để bào vệ sự sinh tổn.

Khởi đầu, trong quá trình tìm kiếm thức ăn bẳng lượm hái

hoa quả cỏ cây, sân bắt cá chim trùng thú, người xưa đã phát

hiôn dần : những thứ có độc thì biết để tránh dùng, những thứ

bổ ích cho cơ thể thì dần dần vổ sau trổng trọt chán nuôi để làm

lương thực, thực phẩm ; những thứ nhàn ăn vào mà khỏi bệnh

thì tích luỹ dán kinh nghiệm để dùne làm thuốc chữa bệnh.

Dirới thừi Hồng Bàng và các Vua Hùng (2400 ? - 258 trước

công nguyên), tổ tiên ta đã tìm ra bột đao trong thân cây Báng,

quả Cọ, Móc có chất bổ, ăn để chống đói ; dùng Gừng ăn với

chim, cá, ba ba cho đỡ tanh và dẻ tiêu, từ đó đã bắt nguồn tục

dùng Gừng, Hành, Tỏi... làm gia vị trong hữa ăn hàng ngày để'

phòng bệnh.

Từ thế kỷ XI trước công nguyên, nhân dân ta đã có tục ăn

trầu (nhai Trầu không với Cau, Vôi) cho ấm người, thơm miệng

và chống sốt rét ; tục nhuộm răng (với Cánh kiến, Ngũ bội tu

và rễ Lựu) cho hàm răng bền chặt ; tạc gói bánh chưng, !àm v

1?