Cấu trúc tiêu điểm thông tin trong câu phủ định Tiếng Anh và Tiếng Việt :Luận án Tiến sĩ Ngữ văn - Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh - đối chiếu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------------

HUỲNH THỊ BÍCH PHƯỢNG

CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN

TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH

TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2017

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------------

HUỲNH THỊ BÍCH PHƯỢNG

CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN

TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH

TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh - đối chiếu

Mã số: 62.22.01.10

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học:

- PGS.TS. TRỊNH SÂM

- TS. NGUYỄN THỊ KIỀU THU

Phản biện độc lập:

1. TS. HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH

2. PGS.TS. PHẠM VĂN TÌNH

Phản biện:

Phản biện 1: PGS. TS. DƯ NGỌC NGÂN

Phản biện 2: TS. HUỲNH THỊ HỒNG HẠNH

Phản biện 3: TS. LÊ KÍNH THẮNG

Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan những kết quả nghiên cứu trong luận án này là của tôi.

Nếu có điều gì sai phạm tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Nghiên cứu sinh

Huỳnh Thị Bích Phượng

ii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU............................................................................................................................... .....1

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ......................................................................................................1

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ...................................................................................2

2.1. Việc nghiên cứu tiêu điểm và cấu trúc tiêu điểm thông tin trong tiếng Anh .... 2

2.2. Việc nghiên cứu tiêu điểm và cấu trúc tiêu điểm thông tin trong tiếng Việt .... 4

3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU...............................................................................................9

4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU..................................................................10

4.1. Đối tượng nghiên cứu...................................................................................... 10

4.2. Phạm vi nghiên cứu......................................................................................... 10

5. NGUỒN NGỮ LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................11

5.1. Nguồn ngữ liệu................................................................................................ 11

5.2. Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 12

6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN..........................................................................................12

6.1. Lý thuyết.......................................................................................................... 12

6.2. Thực tiễn.......................................................................................................... 13

7. BỐ CỤC LUẬN ÁN .........................................................................................................13

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN.............................13

1.1. CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN THEO QUAN ĐIỂM CỦA KNUD

LAMBRECHT......................................................................................................................15

1.1.1. Tiêu điểm...................................................................................................... 15

1.1.1.1. Định nghĩa.............................................................................................. 15

1.1.1.2. Các loại tiêu điểm .................................................................................. 17

1.1.2. Cấu trúc tiêu điểm thông tin......................................................................... 18

1.1.2.1. Định nghĩa.............................................................................................. 18

1.1.2.2. Các kiểu cấu trúc tiêu điểm của Knud Lambrecht................................. 18

1.2. CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN THEO QUAN ĐIỂM CỦA NOMI ER￾TESCHIK - SHIR .................................................................................................................20

iii

1.2.1. Một số khái niệm liên quan đến việc miêu tả cấu trúc tiêu điểm thông tin

theo quan điểm của Nomi Erteschik- Shir ............................................................. 20

1.2.1.1. Hộp thông tin ......................................................................................... 20

1.2.1.2. Kiến thức nền......................................................................................... 23

1.2.1.3. Ngữ cảnh................................................................................................ 23

1.2.1.4. Tiền giả định .......................................................................................... 24

1.2.1.5. Giá trị chân thực..................................................................................... 28

1.2.1.6. Chủ đề .................................................................................................... 29

1.2.1.7. Tiêu điểm ............................................................................................... 33

1.2.1.8. Kết cấu vị ngữ........................................................................................ 35

1.2.2. Mô hình cấu trúc tiêu điểm thông tin theo quan điểm của Nomi Erteschik￾Shir ......................................................................................................................... 36

1.2.2.1. Cấu trúc tiêu điểm chính ....................................................................... 37

1.2.2.2. Cấu trúc tiêu điểm phụ........................................................................... 41

1.3. TIỂU KẾT......................................................................................................................51

CHƯƠNG 2: CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN CỦA CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG ANH52

2.1. SƠ LƯỢC VỀ CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG ANH ............................................................52

2.1.1. Khái niệm về câu phủ định tiếng Anh.......................................................... 52

2.1.1.1. Phạm trù phủ định.................................................................................. 52

2.1.1.2. Câu phủ định tiếng Anh ......................................................................... 53

2.1.2. Phân loại câu phủ định tiếng Anh ................................................................ 55

2.2. MÔ HÌNH CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN CỦA CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG

ANH ......................................................................................................................................59

2.2.1. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định toàn bộ................................ 59

2.2.1.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định có trợ động từ.............................. 60

2.2.1.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định là câu trả lời trong cặp câu hỏi-đáp

có/ không............................................................................................................. 65

2.2.1.3. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định là câu trả lời trong cặp câu hỏi-đáp

có từ nghi vấn w(h) ............................................................................................. 68

2.2.2. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định thành phần.......................... 70

iv

2.2.2.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần chủ ngữ..................... 70

2.2.2.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần bổ ngữ....................... 73

2.2.2.3 Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần trạng từ ...................... 76

2.2.3. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định khác .................................... 79

2.2.3.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định dùng phương tiện hình thái học .. 79

2.2.3.2. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định dùng phương tiện từ

vựng..................................................................................................................... 84

2.2.3.3. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định dựa vào vị trí của từ phủ định ..... 86

2.2.3.4. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định siêu ngôn ngữ.............................. 88

2.2.4. Vai trò, tác động của từ only, even và any trong cấu trúc tiêu điểm thông tin

của câu phủ định..................................................................................................... 89

2.2.4.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu có từ only.................................................... 90

2.2.4.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu có từ even ................................................... 93

2.2.4.3. Cấu trúc tiêu điểm câu phủ định có từ any ............................................ 94

2.2.5. Vai trò, tác động của trọng âm-ngữ điệu trong câu phủ định tiếng Anh...... 96

2.2.5.1. Trọng âm................................................................................................ 96

2.2.5.2. Ngữ điệu............................................................................................... 999

2.3. TẦM TÁC ĐỘNG TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG ANH ....................................100

2.4. TIỂU KẾT....................................................................................................................102

CHƯƠNG 3: CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN CỦA CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG VIỆT

(LIÊN HỆ VỚI TIẾNG ANH)..............................................................................................1066

3.1. SƠ LƯỢC VỀ CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG VIỆT .............................................................106

3.1.1. Khái niệm về câu phủ định tiếng Việt...................................................... 1066

3.1.1.1. Câu phủ định tiếng Việt ...................................................................... 106

3.1.1.2. Phương tiện biểu hiện câu phủ định tiếng Việt................................... 107

3.1.2. Phân loại câu phủ định tiếng Việt ............................................................ 1155

3.1.3. Quan điểm về câu phủ định tiếng Việt của luận án....................................117

3.1.3.1. Về nòng cốt câu và thành phần câu..................................................... 117

3.1.3.2. Về câu phủ định .................................................................................. 118

v

3.2. MÔ HÌNH CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM THÔNG TIN CỦA CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG

VIỆT .......................................................................................................................................119

3.2.1. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định toàn bộ.............................. 119

3.2.1.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định toàn bộ có từ phủ định đứng

trước vị tố của câu............................................................................................. 120

3.2.1.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định toàn bộ có từ phủ định đứng trước

cấu trúc chủ ngữ-vị tố ..................................................................................... 1255

3.2.1.3. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định là câu trả lời trong cặp câu hỏi-đáp

có- không........................................................................................................... 126

3.2.2. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định thành phần........................ 129

3.2.2.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần chủ ngữ................... 130

3.2.2.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần bổ ngữ................... 1322

3.2.2.3. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định thành phần gia ngữ.................. 1344

3.2.3. Cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu phủ định khác ................................ 1377

3.2.3.1. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định dùng phương tiện từ vựng......... 137

3.2.3.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu phủ định dựa vào vị trí của từ phủ định ... 141

3.2.4. Cấu trúc tiêu điểm thông tin trong câu phủ định kép............................... 1422

3.2.5. Từ tình thái và cấu trúc tiêu điểm thông tin của câu có từ tình thái........... 145

3.2.5.1. Sơ lược về từ tình thái trong tiếng Việt ............................................... 145

3.2.5.2. Cấu trúc tiêu điểm của câu có từ tình thái ........................................... 146

3.2.6. Vai trò, tác động của trọng âm-ngữ điệu trong câu phủ định tiếng Việt.. 1488

3.2.6.1. Trọng âm.............................................................................................. 149

3.2.6.2. Ngữ điệu............................................................................................... 151

3.3. TẦM TÁC ĐỘNG TRONG CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG VIỆT........................................153

3.4. MỘT VÀI KHẢO SÁT VỀ ỨNG DỤNG MÔ HÌNH CẤU TRÚC TIÊU ĐIỂM

THÔNG TIN TRONG CHUYỂN DỊCH CÂU PHỦ ĐỊNH TIẾNG ANH VÀ TIẾNG

VIỆT............................................................................................................................ 154

3.5. TIỂU KẾT........................................................................................................................159

KẾT LUẬN.............................................................................................................................163

vi

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ

TÀI CỦA LUẬN ÁN ....................................................................................................................................167

TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................................168

vii

QUY ƯỚC VIẾT TẮT

- BN bổ ngữ (object)

- CĐ chủ đề (topic)

- CN/ (S) chủ ngữ/ (subject)

- CTTT cấu trúc thông tin (information structure)

- CTTĐTT cấu trúc tiêu điểm thông tin (focus structure)

- ĐT/ (V) động từ/ (verb)

- TĐ tiêu điểm (focus)

- TTM thông tin mới (new/ unknown)

- TTC thông tin cũ (given/ known)

- TGĐ tiền giả định (presupposition)

- TĐGH tiêu điểm giới hạn

- TĐTT tiêu điểm thông tin

- TĐTTM tiêu điểm thông tin mới

- TPĐ từ phủ định

- TTT từ tình thái

- VN vị ngữ (predicate)

- [x] số thứ tự tài liệu tham khảo trong thư mục

- [x,y] [x] số thứ tự tài liệu tham khảo trong thư mục

[y] số trang của thứ tự tài liệu tham khảo

- (x) số thứ tự của nguồn ngữ liệu minh họa trong thư

mục

- (x,y) (x) số thứ tự của nguồn ngữ liệu minh họa trong

thư mục

(y) số trang của nguồn ngữ liệu minh họa

- <x> số thứ tự ví dụ trong luận án

- // phân cách mệnh đề chính và mệnh đề phụ

- / phân cách giữa chủ ngữ và vị ngữ

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

STT BẢNG BIỂU TRANG

1

Bảng 2.1: Tóm tắt hình thức động từ của câu phủ định có trợ

động từ trong tiếng Anh.

61

2

Bảng 2.2: Tóm tắt mô hình CTTĐ của câu phủ định có trợ

động từ trong tiếng Anh .

64

3

Bảng 2.3: Mô hình CTTĐ của câu phủ định là câu trả lời trong

cặp câu hỏi - đáp có/ không trong tiếng Anh.

68

4

Bảng 2.4: Mô hình CTTĐ của câu phủ định là câu trả

lời trong cặp câu hỏi-đáp có từ nghi vấn trong tiếng Anh.

70

5

Bảng 2.5: Mô hình CTTĐ câu phủ định thành phần bổ ngữ

trong tiếng Anh.

74

6

Bảng 2.6: Mô hình CTTĐ của câu phủ định thành phần trạng

từ trong tiếng Anh.

79

7

Bảng 2.7: Mô hình CTTĐ của câu phủ định dùng phương tiện

hình thái học và phương tiện từ vựng trong tiếng Anh.

85

8

Bảng 3.1: Bảng đối chiếu quan điểm về câu phủ định tiếng

Việt trên phương diện ngữ pháp và phương diện lo-gic.

117

9

Bảng 3.2: Tương quan CTTĐ và các thành tố tác động thông

tin tiêu điểm đối với câu phủ định toàn bộ trong tiếng Việt và

tiếng Anh, trường hợp câu có TPĐ đứng trước bộ phận vị tố.

121

10

Bảng 3.3: Tương quan CTTĐ và các thành tố tác động thông

tin tiêu điểm đối với câu phủ định toàn bộ trong tiếng Việt và

tiếng Anh, biến thể thứ nhất của trường hợp câu có TPĐ đứng

trước bộ phận vị tố.

123

ix

11

Bảng 3.4: Tương quan CTTĐ và các thành tố tác động thông

tin tiêu điểm đối với câu phủ định toàn bộ trong tiếng Việt và

tiếng Anh, biến thể thứ hai của trường hợp câu có TPĐ đứng

trước bộ phận vị tố.

124

12

Bảng 3.5: Tương quan mô hình CTTĐ câu trả lời phủ định

trong cặp câu hỏi-đáp có-không trong tiếng Việt và tiếng Anh.

128

13

Bảng 3.6: Khuôn hình cấu tạo câu phủ định thành phần chủ

ngữ trong tiếng Việt.

131

14

Bảng 3.7: Tương quan khuôn hình khái quát và CTTĐ câu phủ

định thành phần bổ ngữ trong tiếng Việt và tiếng Anh.

134

15

Bảng 3.8: Tương quan mô hình CTTĐ câu phủ định thành

phần gia ngữ trong tiếng Việt và các hình thức phủ định tương

ứng trong tiếng Anh.

137

16

Bảng 3.9: Tương quan mô hình CTTĐ của câu phủ định dùng

phương tiện từ vựng trong tiếng Việt và phương tiện hình thái học

trong tiếng Anh.

139