Câu đố dân gian của người Việt nhìn từ góc độ ngôn ngữ học

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

--------------------

BÙI THỊ THU HUYỀN

CÂU ĐỐ DÂN GIAN CỦA NGƯỜI VIỆT

NHÌN TỪ GÓC ĐỘ NGÔN NGỮ HỌC

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

--------------------

BÙI THỊ THU HUYỀN

CÂU ĐỐ DÂN GIAN CỦA NGƯỜI VIỆT

NHÌN TỪ GÓC ĐỘ NGÔN NGỮ HỌC

Chuyên ngành: Ngôn ngữ

Mã số: 66 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. ĐÀO THỊ VÂN

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa ai công

bố trong các công trình khác.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2009

Tác giả

BÙI THỊ THU HUYỀN

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU........................................................................................................i

1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề........................................................................................... 2

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................ 4

3.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................... 4

3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 4

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu............................................................... 5

4.1. Mục đích nghiên cứu ........................................................................ 5

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 5

5. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................... 5

5.1. Phương pháp thống kê phân loại ...................................................... 5

5.2. Phương pháp phân tích – tổng hợp................................................... 5

6. Đóng góp mới của luận văn...................................................................... 5

7. Cấu trúc của luận văn .............................................................................. 6

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN.................................................................. 7

1.1. KHÁI QUÁT VỀ CÂU ĐỐ DÂN GIAN .............................................. 7

1.1.1. Khái niệm câu đố........................................................................... 7

1.1.2. Phân loại câu đố............................................................................. 9

1.1.3. Hoàn cảnh sử dụng câu đố .......................................................... 10

1.2. SƠ LƢỢC VỀ MỘT SỐ BIỆN PHÁP TU TỪ................................... 11

1.2.1. Biện pháp tu từ nhân hoá............................................................ 11

1.2.2. Biện pháp tu từ ẩn dụ.................................................................. 13

1.2.3. Biện pháp tu từ so sánh ............................................................... 14

1.3. KHÁI QUÁT VỀ LÝ THUYẾT NGỮ DỤNG HỌC ......................... 15

1.3.1. Chiếu vật và các phƣơng thức chiếu vật..................................... 15

1.3.2. Hành vi ngôn ngữ ........................................................................ 18

1.3.3. Khái quát về hội thoại ................................................................. 20

1.3.4. Khái quát về lập luận .................................................................. 22

1.3.5. Lý thuyết về tiền giả định............................................................ 25

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.4. KẾT LUẬN CHƢƠNG ....................................................................... 27

CHƢƠNG II: CÂU ĐỐ DÂN GIAN CỦA NGƢỜI VIỆT....................... 28

NHÌN TỪ BÌNH DIỆN HÌNH THỨC....................................................... 28

2.1. CÂU ĐỐ XÉT THEO THỂ LOẠI VĂN BẢN ................................... 28

2.1.1. Câu đố có dạng thơ...................................................................... 28

2.1.2. Câu đố có dạng lời nói thông thƣờng ......................................... 37

2.2. CÂU ĐỐ XÉT THEO LÝ THUYẾT CẦU TRÚC HỘI THOẠI ...... 39

2.2.1. Câu đố có dạng một cặp trao - đáp............................................. 39

2.2.2. Câu đố có dạng đoạn thoại.......................................................... 41

2.3. CÂU ĐỐ XÉT THEO LÝ THUYẾT LẬP LUẬN ............................. 43

2.3.1. Câu đố có luận cứ tƣờng minh và câu đố có luận cứ hàm ẩn.... 43

2.3.2. Câu đố có kết luận tƣờng minh và câu đố có luận cứ hàm ẩn .. 45

2.3.3. Số lƣợng luận cứ , kết luận trong một lập luận.......................... 47

2.3.4. Hiện tƣợng luận cứ đồng hƣớng lập luận trong câu đố..............45

2.3.5. Vai trò của luận cứ trọng tâm trong lời đố có môtip giống nhau ... 50

2.4. KẾT LUẬN CHƢƠNG ....................................................................... 52

CHƢƠNG 3: MỘT SỐ CĂN CỨ VÀ PHƢƠNG THỨC XÂY DỰNG ... 53

CÂU ĐỐ DÂN GIAN NGƢỜI VIỆT ........................................................ 53

3.1. CĂN CỨ XÂY DỰNG CÂU ĐỐ......................................................... 53

3.1.1.Căn cứ vào tri thức ngôn ngữ và tri thức về cuộc sống .............. 53

3.1.2. Căn cứ vào những tri thức nền khác .......................................... 62

3.2. PHƢƠNG THỨC XÂY DỰNG CÂU ĐỐ.......................................... 94

3.2.1. Phƣơng thức đánh lạc hƣớng chiếu vật..................................... 95

3.2.2. Phƣơng thức thay thế bổ sung .................................................. 108

3.3. KẾT LUẬN CHƢƠNG .................................................................... 112

KẾT LUẬN............................................................................................... 113

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Câu đố là một thể loại của văn học dân gian. Đã từ lâu, trong đời

sống tinh thần của người lao động, câu đố chiếm một vị trí đáng kể. Như mọi

loại hình dân gian, câu đố len vào từng nhà, đi vào tư duy của mọi lứa tuổi, từ

những em bé ngây thơ cho đến các cụ già đầu bạc. Có thể nói, hoạt động đố -

đáp được người lao động hưởng ứng và trở nên phổ biến ở mọi vùng miền,

nhất là ở vùng nông thôn. Từ Bắc chí Nam, ai ai cùng biết vài ba câu đố và

không ít lần tham gia vào trò chơi đố giải.

1.2. Câu đố có một vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống xã hội.

Đố - đáp không đơn thuần chỉ là một trò chơi giải trí thông thường mà còn là

một sân chơi trí tuệ bổ ích bằng ngôn từ (chúng tôi nhấn mạnh chất trí tuệ

trong câu đố). Trên sân chơi ấy, người tham gia chơi được mài sắc năng lực tư

duy, óc phán đoán đồng thời được rèn luyện khả năng sử dụng ngôn ngữ linh

hoạt trong mọi hoàn cảnh. Đặc biệt đối với trẻ em, câu đố là những một trong

những phương tiện đắc lực giúp trẻ có được một bộ não phát triển toàn diện.

Việc đưa câu đố đến cho trẻ là cách làm tốt để chúng có điều kiện phát triển

nhanh về trí tuệ.

1.3. Câu đố có tác dụng sư phạm, giáo dục. Câu đố giúp thoả mãn óc tò

mò, lòng khao khát ham hiểu biết của trẻ nhỏ. Câu đố được người lớn dùng để

giáo dục các em, dạy cho các em những hiểu biết thường thức trong sinh hoạt

hàng ngày, trong học tập, vui chơi. Hơn thế nữa, câu đố là một phương tiện

hữu ích cho trẻ nhỏ và người nước ngoài học tiếng Việt. Sở dĩ như vậy vì

bằng việc sử dụng những hình ảnh kiểu ví von trong loại đố chữ giúp người

học dễ đọc, dễ hiểu, dễ nhớ mặt chữ.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.4. Đã có không ít công trình nghiên cứu về câu đố song phần lớn các

công trình này mới chỉ dừng lại ở việc sưu tầm câu đố rồi giải đáp ẩn số.

Cũng có một số tài liệu nghiên cứu về câu đố nhưng ở mức khái quát. Chưa

thấy có công trình nghiên cứu câu đố dân gian, đặc biệt nghiên cứu về câu đố

dân gian của người Việt dưới góc nhìn ngôn ngữ học một cách bài bản.

Với những căn cứ trên, chọn đề tài “Câu đố dân gian người Việt nhìn

từ góc độ ngôn ngữ học” để nghiên cứu người viết mong muốn góp thêm một

cách nhìn về câu đố dưới ánh sáng của một số lý thuyết ngôn ngữ học.

2. Lịch sử vấn đề

Câu đố ra đời từ rất sớm. Khó có thể ấn định một thời gian cụ thể để

đánh dấu sự ra đời của câu đố. Nhưng có thể khẳng định một điều rằng, khi

con người lấy lao động làm lẽ sống, khi ngôn ngữ phát triển, khi nhu cầu hiểu

biết thế giới xung quanh trở thành một đòi hỏi thường ngày thì khi đó câu đố

ra đời.

Điểm lại tình hình nghiên cứu, tư liệu của chúng tôi cho thấy có khoảng

hơn 40 công trình nghiên cứu về câu đố, trong đó có 11 công trình mang tích

chất sưu tập, tuyển chọn và biên soạn lại tuỳ theo mục đích của người biên

soạn. Số còn lại là những công trình, những bài nghiên cứu về một góc nào đó

của câu đố.

Có thể kể ra dưới đây một số công trình sưu tập về câu đố tiêu biểu:

1) Câu đố Việt Nam (Thiên Lữ, Võ Hồng sưu tầm), Nxb Thanh Hoá, 2000.

2) Câu đố Việt Nam (Hồ Anh Thái biên soạn), Nxb Hải Phòng, 2004.

3) Câu đố dân gian (Lữ Huy Nguyên, Trần Gia Linh, Nguyễn Đình Chỉnh

sưu tầm), Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 1989.

4) Câu đố dân gian Việt Nam (Xuân Thu sưu tầm), Nxb Thanh Niên, Hà

Nội, 1998.

5) Câu đố Việt Nam (Ninh Viết Giao sưu tầm), Nxb Khoa học Xã hội, 1990.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6) Câu đố Việt Nam (Nguyễn Văn Trung biên soạn), Nxb Tp Hồ Chí Minh, 1986.

7) Câu đố người Việt (Triều Nguyên biên soạn), Nxb Thuận Hoá, 2007.

Trong số các công trình kể trên có ba công trình được chú ý nhiều hơn

cả là công trình của các tác giả Triều Nguyên, Nguyễn Văn Trung và Ninh

Viết Giao. Bên cạnh việc tập hợp một số lượng khá lớn câu đố, tác giả

Nguyễn Văn Trung, còn giới thiệu xuất xứ, nguồn gốc; hoàn cảnh sử dụng,

mục đích, chức năng câu đố; cách cấu tạo câu đố về mặt ngữ pháp, ngữ điệu,

ngữ nghĩa...Với tác giả Triều Nguyên, phần khái luận về câu đố người Việt

cho thấy cách tiếp cận câu đố ở bình diện thể loại khá toàn diện và có những

kiến giải thấu đáo. Có nhiều vấn đề được đặt ra lần đầu như:“ trường và hiện

tượng xuất nhập trường trong câu đố”,“mô hình câu đố”,“câu đố tá ý”v.v...

Một số tài liệu có bàn đến câu đố nhưng hết sức sơ lược dưới dạng

chương, mục, ví dụ: 1) Văn học dân gian Việt Nam của Đinh Gia Khánh (chủ

biên)[32]; 2) Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian của

Đỗ Bình Trị [60]; 3) Văn học dân gian Việt Nam của Hoàng Tiến Tựu [64];

4) Tổng tập văn học dân gian người Việt (tập 3) do Viện Khoa học Xã hội

Việt Nam biên soạn [65]. Ngoài ra cũng thấy đây đó một số bài nghiên cứu về

câu đố như: 1) “Hiện tượng đồng dạng khác nghĩa và đồng nghĩa khác dạng

của câu đố” của tác giả Phạm Văn Tình [58]; 2)“Các hình thức chơi chữ

trong câu đố”- tác giả Triều Nguyên [42]; 3)“Câu đố và tư duy nghệ thuật”

của Hồ Quốc Hùng [27]; 4)“Câu đố và văn chương bình dân” của Phạm Văn

Đang [18]. Đặc biệt, theo chúng tôi được biết những khoá luận, luận văn hay

luận án tiến sĩ nghiên cứu về câu đố có số lượng rất ít. Mới chỉ thấy một số

công trình nghiên cứu như: “Một số vấn đề về bản chất thể loại câu đố Việt

Nam với trẻ em” - Luận văn thạc sĩ Ngữ văn của tác giả Trần Thị Lan [34], đề

tài nghiên cứu khoa học:“Tìm hiểu về câu đố trong chương trình tiếng Việt

Tiểu học” của tác giả Đặng Thị Quỳnh [47]; Luận văn thạc sĩ “Bước đầu tìm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

hiểu cách tri nhận thế giới của người Việt (trên ngữ liệu câu đố)” của tác giả

Nguyễn Thị Thanh Huyền [29].

Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về câu đố thường nặng về sưu

tầm, tuy đưa ra nhận xét song đó chỉ là những gợi ý đối với người đọc. Có

những công trình nghiên cứu chỉ chọn một số câu đố tiêu biểu để tìm hiểu,

phân tích về một phương diện nào đó. Ba công trình chúng tôi vừa nhấn mạnh

là có chiều sâu hơn cả.

Tóm lại, tư liệu điều tra của chúng tôi cho thấy những công trình về câu

đố theo cách nhìn của ngôn ngữ học không nhiều. Đặc biệt, nghiên cứu câu đố

dưới ánh sáng của lý thuyết ngữ dụng học lại càng hiếm. Chọn đề tài này để

nghiên cứu, chúng tôi muốn hiểu thêm câu đố về các phương diện như hình

thức câu đố, căn cứ cũng như phương tiện xây dựng câu đố. Hy vọng kết quả

nghiên cứu sẽ đóng góp một phần bé nhỏ vào chặng đường nghiên cứu một

thể loại hấp dẫn của văn học dân gian.

3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là câu đố dân gian người Việt đã được

biên tập, tuyển chọn trong cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt (tập 3)

của Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, 2005 và cuốn

Câu đố Việt Nam của Nguyễn Văn Trung, Nxb TP HCM, 1986.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Từ góc nhìn của ngôn ngữ học, có thể nghiên cứu câu đố về nhiều

phương diện, song luận văn chỉ tập trung vào ba phương diện, đó là:

- Hình thức của câu đố

- Căn cứ xây dựng câu đố

- Phương thức xây dựng câu đố

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

4.1. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu câu đố về các phương diện trên, luận văn muốn làm rõ

thêm các kiểu câu đố xét từ phương diện hình thức và nội dung, đồng thời chỉ

ra những căn cứ cũng như phương thức xây dựng câu đố. Qua đó gián tiếp

giúp người đọc thấy được điều kiện để giải đáp câu đố đúng, chính xác.

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Đề tài đặt ra một số nhiệm vụ cụ thể sau:

- Khảo sát, phân loại câu đố căn cứ vào cấu tạo hình thức và phương

thức tạo lập của chúng.

- Miêu tả, phân tích các loại các kiểu câu đố đã được phân loại ở trên.

- Tổng kết các kết quả nghiên cứu bằng bảng biểu hoặc bằng lời.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Thực hiện đề tài này, luận văn đã sử dụng một số phương pháp nghiên

cứu chủ yếu sau đây:

5.1. Phương pháp thống kê phân loại

Sử dụng phương pháp nghiên cứu này để thống kê các kiểu câu đố theo

các tiêu chí đã định trước.

5.2. Phương pháp phân tích – tổng hợp

Phương pháp nghiên cứu này được vận dụng để phân tích tư liệu thống

kê và tổng kết lại các kết quả phân tích.

6. Đóng góp mới của luận văn

Nếu đạt được mục đích nghiên cứu đã đề ra, về mặt lý luận sẽ góp thêm

một cái nhìn mới về câu đố dân gian người Việt. Đó là cách nhìn theo quan

điểm của ngữ dụng học.

Về mặt thực tiễn, luận văn sẽ là tài liệu tham khảo cho những ai muốn

tìm hiểu thêm về câu đố.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7. Cấu trúc của luận văn

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, phần Nội dung của luận văn chia làm

3 chương:

Chƣơng 1: Cơ sở lý thuyết

1.1. Khái quát về câu đố dân gian

1.2. Sơ lược về một số biện pháp tu từ

1.3. Khái quát lý thuyết ngữ dụng học

1.4. Kết luận chương

Chƣơng 2: Câu đố dân gian ngƣời Việt nhìn từ bình diện hình thức

2.1. Câu đố xét theo thể loại văn bản

2.2. Câu đố xét theo lý thuyết cấu trúc hội thoại

2.3. Câu đố xét theo lý thuyết lập luận

2.4. Kết luận chương

Chƣơng 3: Một số căn cứ và phƣơng thức xây dựng câu đố dân gian

ngƣời Việt

3.1.Căn cứ xây dựng câu đố

3.1.1. Căn cứ vào tri thức ngôn ngữ

3.1.2. Căn cứ vào các tri thức nền khác

3.2. Phương thức xây dựng câu đố

3.2.1. Phương thức đánh lạc hướng chiếu vật

3.2.2. Phương thức thay thế - bổ sung

3.3. Kết luận chương

Kết luận

Tài liệu tham khảo

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN

Để làm cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu hình thức, những căn cứ

cũng như phương thức xây dựng câu đố, luận văn sẽ trình bày khái quát về

câu đố dân gian và sơ lược về một số biện pháp tu từ, lý thuyết ngữ dụng học

có liên quan.

1.1. KHÁI QUÁT VỀ CÂU ĐỐ DÂN GIAN

1.1.1. Khái niệm câu đố

1.1.1.1. Khái niệm

Câu đố là một thể loại của văn học dân gian. Thuật ngữ câu đố được

dùng từ lâu và phổ biến trong dân gian với hàm nghĩa chỉ một loại hình sáng

tác của folklore. Câu đố không đơn thuần là một hiện tượng ngôn ngữ, nó

cũng không phải là một tác phẩm (tác phẩm hiểu theo nghĩa là một cấu trúc

nghệ thuật) có các yếu tố được sắp xếp theo bố cục, diễn biến nhất định nhằm

thể hiện một tư tưởng chủ đề nào đó, nhưng mỗi câu đố đều có một nội dung

hoàn chỉnh, được thể hiện bằng một thứ ngôn ngữ nghệ thuật riêng. Từ xưa,

Aristôt đã xếp câu đố vào lĩnh vực“sự bắt chước có tính nghệ thuật”(dẫn theo

[44,244]). Do vậy Aristôt đã định nghĩa:“Câu đố là một kiểu ẩn dụ hay” và

coi cái hay đặc biệt của câu đố ở chỗ “trong khi nói về cái tồn tại thực tế, câu

đố đồng thời kết hợp với cả cái hoàn toàn không thể có được”(dẫn theo

[44,244]).

Về phía các nhà nghiên cứu văn học dân gian Việt Nam, quan niệm về

câu đố của họ cũng không đi chệch hướng nghiên cứu của các bậc tiền bối.

Theo tác giả Vũ Ngọc Phan:“Câu đố là một loại hình sáng tác phản ánh các

sự vật, hiện tượng của thế giới khách quan theo lối nói chệch (nói một đằng