Cảm hứng nghệ thuật trong tiểu thuyết hoàng quốc hải (khảo sát qua bão táp cung đình và thăng long nổi giận)

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI THỊ THÚY HỒNG

CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG

TIỂU THUYẾT HOÀNG QUỐC HẢI

(KHẢO SÁT QUA BÃO TÁP CUNG ĐÌNH

VÀ THĂNG LONG NỔI GIẬN)

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

ĐÀ NẴNG, NĂM - 2023

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI THỊ THÚY HỒNG

CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG

TIỂU THUYẾT HOÀNG QUỐC HẢI

(KHẢO SÁT QUA BÃO TÁP CUNG ĐÌNH

VÀ THĂNG LONG NỔI GIẬN)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 822 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THANH TRƯỜNG

Đà Nẵng, 2023

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi luôn nhận được

sự động viên, chia sẻ và tạo điều kiện giúp đỡ nhiệt tình của các cấp lãnh đạo, của các

thầy giáo, cô giáo, anh chị em, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo khoa Ngữ văn, Trường Đại học

Sư phạm Đà Nẵng đã trực tiếp truyền đạt những kiến thức chuyên sâu của các chuyên

đề trong toàn khóa học; các thầy giáo, cô giáo đã hỗ trợ rất lớn cho tôi trong suốt quá

trình học tập và hoàn thành luận văn thạc sỹ.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo - TS. Nguyễn Thanh Trường,

giảng viên Trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng, người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo,

giúp đỡ, dẫn dắt tôi đi đúng hướng trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận

văn này.

Với thời gian nghiên cứu còn hạn chế, luận văn không tránh khỏi những thiếu

sót, rất mong nhận được các ý kiến đóng góp chân thành từ các thầy giáo, cô giáo và

bạn bè!

Xin chân thành cảm ơn!

iv

ART INSPIRATION IN THE NOVEL OF HOANG KAU HAI

(SURVEY THROUGH THE BUNG DANH AND ANGER THANG LONG)

Major: Vietnamese Literature

Student's full name: Bui Thi Thuy Hong

Scientific instructor: Dr. Nguyen Thanh Truong

Training institution: Danang University of Education

Summary:

The thesis has deeply researched on the art world in Hoang Quoc Hai's novels in such aspects as

artistic inspiration and Hoang Quoc Hai's novels in the contemporary Vietnamese literary flow; artistic

inspiration from the perspective of image construction and narrative point of view; artistic inspiration

seen from narrative language and tone.

Through the study of the art world in Hoang Quoc Hai's novels (survey through "The Royal

Storm" and "The Angry Thang Long"), not only to find out the talent and creative personality of writer

Hoang Quoc Hai, his efforts to innovate in art, especially the combination between historical

truthfulness and artistic fiction in the process of composing, also to open up many problems of

theoretical significance in exploiting historical topics of modern Vietnamese writers.

From the perspective of artistic inspiration, the thesis contributes a different approach from

previous ones. Hoang Quoc Hai took a "risky" dive into the history of the Tran Dynasty with very

little material, miraculously reconstructing a Tran dynasty with many ups and downs. He is like a

meticulous, enthusiastic, passionate and inspirational worker; and is a talented guide who leads the

readers to follow his original intentions, so that today's readers have a different view of historical

figures and historical eras; he brings history to modern life so that the two go hand in hand by writing

about the world, private life and social life. This is an important scientific contribution to this thesis.

However, so far, there has not been a work that has questioned the artistic inspiration in Hoang Quoc

Hai's novels before (surveyed through "Court Storm" and "Angry Thang Long"). The thesis will be a

useful reference for further study and related research on this approach.

Instructor's Confirmation The person who implemented the project

Dr. Nguyen Thanh Truong Bui Thi Thuy Hong

v

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề.....................................................................................................1

3. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................5

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................5

5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................6

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài............................................................6

7. Cấu trúc luận văn ................................................................................................7

Chương 1. CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT VÀ TIỂU THUYẾT CỦA HOÀNG

QUỐC HẢI TRONG DÒNG CHẢY TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM

HIỆN ĐẠI.......................................................................................................................8

1.1. Cảm hứng nghệ thuật và cảm hứng lịch sử trong tác phẩm nghệ thuật ...................8

1.1.1. Khái niệm về cảm hứng nghệ thuật ..............................................................8

1.1.2. Cảm hứng lịch sử trong tác phẩm nghệ thuật.............................................10

1.2. Tiểu thuyết Hoàng Quốc Hải trong dòng cảm hứng sáng tác tiểu thuyết lịch sử

Việt Nam hiện đại..........................................................................................................13

1.2.1. Cảm hứng chủ đạo trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam hiện đại ................13

1.2.2. Sự kế thừa, sáng tạo trong hư cấu nghệ thuật của tiểu thuyết Hoàng Quốc

Hải .................................................................................................................................18

Tiểu kết chương 1..........................................................................................................24

Chương 2. CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA

HOÀNG QUỐC HẢI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT

VÀ XÂY DỰNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT…………………………………..25

2.1. Điểm nhìn trần thuật...............................................................................................25

2.1.1. Trần thuật theo điểm nhìn ngôi thứ nhất ....................................................25

2.1.2. Trần thuật theo điểm nhìn ngôi thứ ba........................................................32

2.1.3. Phối điểm nhìn, sự đan xen, luân chuyển giữa các điểm nhìn....................37

2.2. Xây dựng hình tượng nhân vật ...............................................................................42

2.2.1. Hình tượng vua chúa, quan lại và danh tướng nhà Trần ............................43

2.2.2. Hình tượng quần chúng, binh sĩ và người anh hùng...................................50

2.2.3. Hình tượng kẻ thù cướp nước và bán nước ................................................56

Tiểu kết chương 2..........................................................................................................60

Chương 3. CẢM HỨNG NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA

HOÀNG QUỐC HẢI NHÌN TỪ PHƯƠNG THỨC NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG

ĐIỆU TRẦN THUẬT..................................................................................................61

3.1. Ngôn ngữ trần thuật................................................................................................61

3.1.1. Ngôn ngữ đối thoại, giàu sắc màu thời đại.................................................61

vi

3.1.2. Ngôn ngữ độc thoại, đậm chất giả định, tra vấn.........................................66

3.1.3. Ngôn ngữ triết lý mang tính định mệnh......................................................68

3.2. Giọng điệu trần thuật..............................................................................................74

3.2.1. Giọng trang trọng, ngợi ca ..........................................................................75

3.2.2. Giọng đối thoại, tranh biện .........................................................................80

Tiểu kết chương 3..........................................................................................................90

KẾT LUẬN ..................................................................................................................91

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Cảm hứng là một trong những yếu tố đầu tiên của quá trình sáng tạo nghệ

thuật nói chung và văn học nói riêng. Theo đó, cùng với các cách tiếp cận khác, đến

với tiểu thuyết lịch sử từ góc nhìn cảm hứng nghệ thuật là hướng tới nhận diện đời

sống của tác phẩm mang tính hệ thống cho thể tài này. Đồng thời, qua dòng cảm

hứng lưu chuyển trong văn bản văn chương, chủ thể tiếp nhận có cái nhìn sâu hơn về

tư duy nghệ thuật và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ.

1.2. Trước năm 1975, nguồn cảm hứng văn chương của các nhà văn trong thể

loại tiểu thuyết lịch sử chịu ảnh hưởng của một số nguyên tắc, chuẩn mực mang tính

quy phạm của khung thẩm mỹ thời đại - coi trọng những hình mẫu, khuôn mẫu nghệ

thuật có sẵn mang tính độc tôn, khép kín. Sau năm 1975, văn học nói chung và tiểu

thuyết lịch sử nói riêng đã có những thay đổi trên cả phương diện về nội dung và

hình thức. Trong đó nổi lên với sự có mặt của các tác giả tiêu biểu như: Nguyễn

Xuân Khánh, Nguyễn Mộng Giác, Lê Đình Danh, Võ Thị Hảo, Đặng Thân, Thái Bá

Lợi, Hoàng Quốc Hải, Bùi Anh Tấn… đã thực sự hấp dẫn bạn đọc bằng cái nhìn mới

mẻ của tinh thần tiểu thuyết hóa. Sự “vượt thoát” cách viết truyền thống, các cây bút

tiểu thuyết lịch sử đem lại những góc nhìn mới cho công chúng và người tiếp nhận.

Theo đó, các nhà văn không ngừng nỗ lực tìm cho mình những lối viết sáng tạo

nhằm khám phá và luận giải lịch sử, văn hóa, con người trong nhiều “tầm đón đợi”.

Với kỹ thuật viết có tính đột phá, tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại đã nhanh

chóng tiệm cận với lối tư duy nghệ thuật hiện đại của thế giới.

1.3. Bão táp cung đình và Thăng Long nổi giận là hai sáng tác trong bộ tiểu

thuyết lịch sử “Bão táp triều Trần” của nhà văn Hoàng Quốc Hải đã mang đặc điểm

của cảm hứng thế sự, đời tư một cách rõ rệt. Tác phẩm tập trung tái hiện đời sống

lịch sử của vương triều đầy biến động, hào hùng và bi tráng qua những đối thoại lịch

sử. Trong đó, nhà tiểu thuyết chuyển tải thành công những không gian lịch sử khác

nhau qua: Điểm nhìn, ngôn ngữ, giọng điệu và thế giới hình tượng, góp phần kiến

giải sâu sắc về những góc khuất trong đời sống lịch sử.

1.4. Thực hiện đề tài Cảm hứng nghệ thuật trong tiểu thuyết Hoàng Quốc Hải

(khảo sát qua Bão táp cung đình và Thăng Long nổi giận), chúng tôi mong muốn đi

sâu khám phá thành tựu nghệ thuật của nhà văn qua đó để khẳng định vị trí, vai trò

và những đóng góp của Hoàng Quốc Hải cho sự phát triển của thể loại tiểu thuyết

lịch sử và văn học Việt Nam đương đại.

2. Lịch sử vấn đề

Ngay từ khi ra đời, các tiểu thuyết lịch sử của nhà văn Hoàng Quốc Hải đã

nhận được nhiều ý kiến nhận xét, đánh giá của đông đảo bạn đọc và các nhà nghiên

cứu, phê bình.

2

Nhà văn Nguyễn Bích Lan đã từng nhận xét nhân dịp về bộ sách của nhà văn

Hoàng Quốc Hải được nhận giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội:

“Những con chữ trong tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải không chỉ có nhiệm

vụ phục dựng hình ảnh, không khí, sự kiện của quá khứ mà còn mang một sứ mạng

quan trọng hơn. Đó là tôn vinh những tinh hoa của người Việt ta từ bao đời

nay…”[39]. Bài viết đã đánh giá cao về lối viết tiểu thuyết khi trích dẫn tư liệu lịch

sử trong tác phẩm. Đồng thời chỉ ra được cảm hứng chủ đạo xuyên suốt quá trình

sáng tác của nhà văn Hoàng Quốc Hải.

Trong bài viết Suy ngẫm về bộ tiểu thuyết Bão táp triều Trần của Hoàng Quốc

Hải, tác giả Hoàng Công Khanh đã đưa ra nhận xét: “Bằng bút pháp riêng của mình,

nhà văn đã sáng tạo nên nét độc đáo ghi dấu ấn của Hoàng Quốc Hải. Chưa định

hình rõ ràng nhưng đã manh nha một trường phái”. Đặc biệt khi viết về tiểu thuyết

lịch sử của Hoàng Quốc Hải đã được thể hiện qua: “Không những đã phục hiện lại

diện mạo đích thực của thời đại nhà Trần mà còn lấp đi được những lỗ hổng, kiến

thức khách quan tới nhân vật chủ chốt của lịch sử”[35]. Về nghệ thuật tiểu thuyết,

Hoàng Công Khanh cho rằng: “Bút pháp điềm đạm, tình lý rạch ròi như mũi khoan

khoét sâu vào tính cách nhân vật, vào nội hàm sự kiện có dự báo”[35]. Ông cũng chỉ

ra thế giới nhân vật lịch sử trong tiểu thuyết hết sức gần gũi và chân thực: “Để xây

dựng tính cách nhân vật thật sâu, giải thích sự việc rõ anh dùng nhiều tâm lý, lịch sử

đáng tin cậy, những phong tục, tập quán, giọng điệu ngôn ngữ phù hợp với thời đại

lịch sử không sa vào chỗ cổ lỗ cũng không hiện đại hóa một cách kệch cỡm”. Khi

nói về phương pháp sử dụng ngôn ngữ tác giả đã nhận định rằng: “Sử dụng bút pháp

truyền thống nhưng đã lược bỏ nhiều từ ngữ, thành ngữ Hán cổ lỗ, khó hiểu đối với

lớp độc giả hôm nay. Anh lựa chọn những cụm từ phổ cập, dễ hiểu đôi khi còn giải

nghĩa một cách kín đáo nhẹ nhàng; cấu trúc câu văn sáng sủa, lôi cuốn như vó ngựa

đi nước kiệu dễ thấm sâu vào lòng người đọc [35]. Điều này chứng tỏ cá tính sáng

tạo của nhà văn đã thực sự ghi dấu trong lối viết của nhà tiểu thuyết lịch sử.

Trong công trình, Bão táp triều Trần - Tác phẩm và dư luận, tác giả Đinh Công

Vĩ đã cho rằng đây là một công trình tái hiện khá cụ thể về nhà Trần: “Bộ tiểu thuyết

Bão táp triều Trần của Hoàng Quốc Hải là một sự tái tạo lịch sử đáng tin cậy. Mặc

dù chỉ chọn những dấu mốc, sự kiện lịch sử gay cấn nhất để tái hiện nhưng Hoàng

Quốc Hải đã phục dựng được khá cụ thể triều đại nhà Trần” [46, tr.14]. Theo đó, khi

xây dựng nhân vật nhà văn xây dựng thêm những nhân vật hư cấu để bổ sung cho

những nhân vật có thật. Bởi vậy, “Bằng tài năng và trí tưởng tượng phong phú, cộng

với tri thức và sự nghiên cứu công phu, Hoàng Quốc Hải đã bù đắp lịch sử để từ sự

thật lịch sử thăng hoa thành sự thật nghệ thuật. Tác phẩm của anh mang tính chất sử

thi” [46, tr.16]. Với cách đánh giá khách quan, tác giả bài viết đã chỉ ra tính hai mặt

được biểu đạt trong hình thái nhân vật là điều cần thiết cho quá trình tạo dựng hình

tượng nghệ thuật.

3

Cũng đồng tình với ý kiến cho rằng Hoàng Quốc Hải đã tạo nên dấu ấn rất riêng

trong thể loại tiểu thuyết lịch sử, tác giả Hoàng Tiến đã chỉ ra rằng: “Cái đặc sắc là

nhà văn đã tái tạo lịch sử bằng hình tượng nghệ thuật nên nó sinh động, nó làm ta tiếp

thu lịch sử ngọt ngào hơn, thấm thía hơn, và vì thế những bài học cho cuộc sống nhỡn

tiền cũng thiết tha hơn, sâu lắng hơn” [46, tr.19]. Đối với nhà văn Hoàng Quốc Hải đã

vẽ nên cho độc giả thấy được một giai đoạn lịch sử: “Nghĩ đến việc kết nối các tác

phẩm của anh lại với nhau, để tạo nên một giai đoạn lịch sử hoàn chỉnh; ở đó mỗi

chương, mục... là một cuốn tiểu thuyết đó là một thời kỳ” [46, tr.63]. Như vậy, khi viết

về thể loại tiểu thuyết lịch sử, Hoàng Quốc Hải thể hiện được nhận thức và khát vọng

của nhà văn muốn nghiền ngẫm thấu hiểu và cảm nhận sâu sắc hơn về cội nguồn, về

anh hùng dân tộc và dân tộc Việt Nam anh hùng. Ông muốn đem đến cho người đọc

sự kết nối với quá khứ về cuộc sống của cha ông, về các thời kỳ, những gương mặt,

những sự kiện lịch sử quan trọng để con người hôm nay và các thế hệ con cháu mai

sau biết trân quý, tự hào, ngưỡng vọng và khát khao một đời sống xã hội tích cực, ý

thức được trách nhiệm để lao động, học tập góp phần vào công cuộc xây dựng và bảo

vệ Tổ quốc mà các tiền nhân đã dày công gìn giữ, vun đắp.

Tác giả Phùng Văn Khai trong bài viết Nhà văn Hoàng Quốc Hải trái tim

thăng trầm cùng các nhân vật lịch sử thì đã bày tỏ sự ngạc nhiên của mình khi đọc

bộ tiểu thuyết Bão táp triều Trần. Ông đánh giá cao những kiến thức vốn sâu sắc về

tính lịch sử dân tộc của Hoàng Quốc Hải và chỉ ra rằng: “Với ngòi bút và trái tim của

mình, những Trần Thủ Độ, Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật,

Trần Khánh Dư, Trần Khát Chân, Trần Quốc Toản... và cả các vị vua ở ngôi cao kia,

sao mà gần gũi thiết thân, cụ cựa quá đỗi làm vậy, có thể sờ nắn được, trò chuyện

được hoặc lo nghĩ hoặc hồi hộp theo mỗi diễn tiến nhỏ của hàng ngàn trang sách”

[46, tr.97]. Phùng Văn Khai cũng đề cao ngòi bút trung thực và cách nhìn nhận lịch sử

một cách mới mẻ, khách quan trong đánh giá về công lao, vai trò lịch sử của nhân vật

Trần Thủ Độ: “Hoàng Quốc Hải đã làm cho trái tim của bao nhiêu nhân vật lịch sử

đập trở lại”[ 46, tr.99]. Vậy là, chúng ta có thêm một nhận định rất hấp dẫn đến từ tác

giả Phùng Văn Khai để đánh giá cách xây dựng nhân vật của Hoàng Quốc Hải để

làm điểm tựa để chúng tôi thấy rằng, Hoàng Quốc Hải đã rất khách quan khi dùng

cảm hứng sáng tạo của nhà văn để hư cấu nên tiểu thuyết lịch sử, đọc bộ tiểu thuyết

Bão táp triều Trần chúng ta sẽ trân quý và cẩn trọng của nhà văn khi tạo nên một tác

phẩm lịch sử thông qua việc xây dựng hệ thống nhân vật trong thể loại tiểu thuyết

lịch sử không tạo sự nhàm chán mà có sức hấp dẫn chuyên biệt. Chính ở bộ tiểu

thuyết này, quá khứ đã được phục dựng chứa đầy những bài học kinh nghiệm cho

đương đại và các thời kỳ lịch sử về sau. Qua điều này, chúng ta cũng có thể nhận thấy,

quá trình học tập của một quốc gia - nhất là bài học xây dựng và bảo vệ đất nước phải

là quá trình của lịch sử, vì nhiều vấn đề của hiện tại cũng là vấn đề của quá khứ, và

cũng có rất nhiều bài học hôm này cũng được đúc rút từ quá khứ mà có.