Cải thiện sinh kế cho người dân trước ảnh hưởng của biến đổi khí hậu ở huyện Định Hóa - tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH

----------------------------------------------

CHU THỊ LAN HƢƠNG

CẢI THIỆN SINH KẾ CHO NGƢỜI DÂN

TRƢỚC ẢNH HƢỞNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

Ở HUYỆN ĐỊNH HÓA - TỈNH THÁI NGUYÊN

Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp

Mã số: 60 -31- 10

LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS-TS: ĐỖ ANH TÀI

THÁI NGUYÊN- 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CAM ĐOAN

Sau thời gian nghiên cứu, thu thập số liệu, điều tra khảo sát thực trạng

phát triển kinh tế hộ dƣới tác động của biến đổi khí hậu trên địa bàn huyện

Định Hóa, với sự giúp đỡ nhiệt tình của thầy giáo PGS.TS. Đỗ Anh Tài về

kiến thức chuyên môn và phƣơng pháp thực hiện luận văn. Nội dung đề tài đã

thể hiện đƣợc tính cấp thiết trong thực tế và mang ý nghĩa khoa học.

Tôi xin cam đoan nguồn số liệu phân tích và kết quả nghiên cứu trong

luận văn là hoàn toàn trung thực, hợp pháp, rõ ràng và chƣa đƣợc sử dụng

bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong đề tài đã đƣợc chỉ rõ

nguồn gốc.

Tác giả luận văn

Chu Thị Lan Hƣơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành chƣơng trình đào tạo cao học chuyên ngành Kinh tế nông

nghiệp tại trƣờng Đại học Kinh tế & Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên, nhằm vận

dụng kiến thức đã đƣợc học vào thực tiễn sản xuất, đƣợc sự nhất trí của trƣờng Đại

học Kinh tế & Quản trị Kinh doanh , Khoa Sau đại học, tôi thực hiện đề tài: “CẢI

THIỆN SINH KẾ CHO NGƢỜI DÂN TRƢỚC ẢNH HƢỞNG CỦA BIẾN

ĐỔI KHÍ HẬU Ở HUYỆN ĐỊNH HÓA - TỈNH THÁI NGUYÊN”

Sau thời gian thực tập hết sức khẩn trƣơng và nghiêm túc, với sự cố gắng của

bản thân và sự hƣớng dẫn chỉ bảo tận tình của thầy giáo PGS.TS. Đỗ Anh Tài, đến

nay luận văn đã hoàn thành.

Nhân dịp này tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học, các

thầy cô giáo đã giúp đỡ trong quá trình học tập.

Tác giả xin đặc biệt cảm ơn: Thầy giáo PGS.TS. Đỗ Anh Tài đã giành nhiều

thời gian quý báu tận tình hƣớng dẫn chỉ bảo những kiến thức về chuyên môn thiết

thực và giúp đỡ tác giả trong quá trình thực tập và hoàn thành luận văn

Trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận đƣợc sự

quan tâm giúp đỡ của các cán bộ Phòng Nông Nghiệp, Chi cục Thống Kê, Trạm

Khuyến Nông, Ban quản lý rừng phòng hộ huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên và

các cán bộ địa phƣơng nơi tác giả thực hiện nghiên cứu. Nhân dịp này tác giả xin

chân thành cảm ơn về sự giúp đỡ có hiệu quả đó.

Mặc dù bản thân đã có nhiều cố gắng, gia đình khuyến khích động viên, song

do thời gian có hạn, năng lực bản thân cũng nhƣ các thông tin về đối tƣợng nghiên

cứu còn nhiều hạn chế, nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót nhất định.

Tác giả kính mong nhận đƣợc ý kiến đóng góp xây dựng của các thầy cô giáo, các

nhà khoa học.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2012

Tác giả

Chu Thị Lan Hương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan i

Lời cảm ơn ii

Mục lục iii

Danh mục các chữ viết tắt vi

Danh mục các bảng, biểu vii

Danh mục biểu đồ, sơ đồ viii

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

CHƢƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...... 5

1.1 Những vấn đề chung về sinh kế .................................................................. 5

1.1.1 Khái niệm sinh kế..................................................................................... 5

1.1.2 Phƣơng pháp tiếp cận sinh kế bền vững .................................................. 7

1.1.3 Nguồn lực sinh kế .................................................................................... 9

1.1.3.1 Nguồn lực tự nhiên.............................................................................. 10

1.1.3.2 Nguồn lực con ngƣời........................................................................... 11

1.1.3.3 Nguồn lực xã hội................................................................................. 12

1.1.3.4 Nguồn lực vật chất .............................................................................. 13

1.1.3.5 Nguồn lực tài chính............................................................................. 13

1.1.4 Các yếu tố tác động đến nguồn lực sinh kế............................................ 14

1.1.4.1 Sự thay đổi của xã hội......................................................................... 14

1.1.4.2 Yếu tố môi trƣờng khách quan............................................................ 18

1.2 Khí hậu và xu thế biến đổi khí hậu ........................................................... 19

1.2.1 Khái niệm, đặc trƣng khí hậu Việt Nam ................................................ 19

1.2.1.1 Khái niệm............................................................................................ 19

1.2.1.2 Đặc trƣng............................................................................................. 19

1.2.2 Tình hình khí hậu Việt Nam .................................................................. 20

1.2.3 Biến đổi khí hậu ..................................................................................... 21

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

1.2.3.1 Khái niệm………………………………………………………...….21

1.2.3.2 Nguyên nhân ....................................................................................... 22

1.2.3.3 Những tác động nghiêm trọng của BĐKH tới sinh kế........................ 23

1.2.3.4 Dự báo tác động tiềm tàng của BĐKH đối với các lĩnh vực và khu

vực .................................................................................................................. 25

1.3. Các nỗ lực nhằm hạn chế BĐKH…………………………………….29

1.3.1. Quốc tế .................................................................................................. 29

1.3.2. Việt Nam ............................................................................................... 30

1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................... 31

1.4.1 Thiết kế nghiên cứu................................................................................ 31

1.4.2 Đối tƣợng tiếp cận.................................................................................. 31

1.4.3 Phƣơng pháp thu thập thông tin ............................................................. 32

1.4.4 Phƣơng pháp xử lý thông tin.................................................................. 33

CHƢƠNG II: THỰC TRẠNG SINH KẾ CỦA NGƢỜI DÂN HUYỆN ĐỊNH HÓA

- TỈNH THÁI NGUYÊN. .................................................................................. 34

2.1 Tình hình chung của điểm nghiên cứu...................................................... 34

2.1.1 Điều kiện tự nhiên.................................................................................. 34

2.1.1.1 Vị trí địa lý địa hình ............................................................................ 34

2.1.1.2 Khí hậu thủy văn ................................................................................. 34

2.1.1.3 Tài nguyên........................................................................................... 36

2.1.1.4. Những biểu hiện của việc biến đổi khí hậu trên địa bàn huyện......... 39

2.1.2 Một số chỉ tiêu phát triển KTXH của Huyện......................................... 39

2.1.2.1 Kinh tế................................................................................................ 39

2.1.2.2 Xã hội................................................................................................. 45

2.1.3 Một số thuận lợi, khó khăn và đặc điểm KTXH ảnh hƣởng đến sinh kế

của ngƣời dân .................................................................................................. 45

2.1.3.1 Thuận lợi ............................................................................................ 45

2.1.3.2 Khó khăn ............................................................................................. 46

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

2.1.4 Biến đổi khí hậu ở Định Hóa ................................................................. 46

2.2 Thực trạng sinh kế của ngƣời dân Huyện Định Hóa Tỉnh Thái Nguyên.. 51

2.2.1 Tình hình cơ bản của các hộ điều tra ..................................................... 51

2.2.1.1 Khảo sát thu nhập và phân nhóm hộ điều tra...................................... 51

2.2.1.2 Loại hình sinh kế chủ yếu của hộ dân................................................ 56

2.2.2 Nguồn lực tự nhiên ................................................................................ 59

2.2.3 Nguồn nhân lực và lao động của hộ....................................................... 71

2.2.4 Nguồn lực vật chất ................................................................................. 75

2.2.5 Nguồn lực xã hội.................................................................................... 79

2.2.6 Nguồn lực tài chính................................................................................ 82

2.2.7 Nguyên nhân những thay đổi trong sinh kế ........................................... 89

CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU ĐỂ CẢI THIỆN SINH KẾ CHO

NGƢỜI DÂN TRONG TÌNH TRẠNG BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ............................ 91

3.1 Phƣơng hƣớng và mục tiêu cải thiện sinh kế ............................................ 91

3.1.1 Quan điểm về thay đổi sinh kế .............................................................. 91

3.1.2 Phƣơng hƣớng cải thiện sinh kế ............................................................ 91

3.1.3 Một số mục tiêu cụ thể ........................................................................... 91

3.2 Một số giải pháp cải thiện sinh kế............................................................. 92

3.2.1 Giải pháp về chính sách ........................................................................ 92

3.2.2 Giải pháp về hỗ trợ các thiệt hại ............................................................ 93

3.2.3 Giải pháp về đất đai................................................................................ 93

3.2.4 Giải pháp về nguồn nhân lực ................................................................. 94

3.2.5 Giải pháp về việc làm............................................................................. 94

3.2.6 Giải pháp về tổ chức thực hiện .............................................................. 95

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 96

1. KẾT LUẬN................................................................................................. 96

2. KIẾN NGHỊ ................................................................................................ 97

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 98

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

STT Kí hiệu viết tắt Nghĩa

1 BĐXH Biến đổi xã hội

2 BQ Bình quân

3 BĐKH Biến đổi khí hậu

4 GDĐT Giáo dục đào tạo

5 KTQD Kinh tế quốc dân

6 KKL Không khí lạnh

7 KTXH Kinh tế xã hội

8 LĐ Lao động

9 LLSX Lực lƣợng sản xuất

10 LHQ Liên hợp quốc

11 LSNG Lâm sản ngoài gỗ

12 TLLĐ Tƣ liệu lao động

13 XH Xã hội

14 SXNN Sản xuất nông nghiệp

15 GTVT Giao thông vận tải

16 LHQ Liên hợp quốc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng Nội dung Trang

2.1 Tình hình sử dụng đất đai của Huyện Định hóa 37

2.2 Giá trị tổng sản phẩm (GDP) 41

2.3 Tình hình dân số và lao động của Huyện Định hóa 42

2.4 Diễn biến thời tiết trên địa bàn nghiên cứu 47

2.5 Phân loại hộ điều tra 53

2.6 Thành phần dân tộc của chủ hộ 54

2.7 Cơ cấu thu nhập theo nhóm hộ 2010 57

2.8 Cơ cấu thu nhập theo nhóm hộ 2005 58

2.9 Thực trạng đất đai phân theo nhóm hộ 60

2.10 Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp theo nhóm hộ 64

2.11 Sử dụng tài nguyên rừng phân theo nhóm hộ 68

2.12 Tình hình sử dụng nƣớc sinh hoạt của nhóm hộ 69

2.13 Biện pháp xử lý rác thải tại các hộ 70

2.14 Tình hình nguồn nhân lực và lao động năm 2010 72

2.15 Quy mô lao động của các hộ điều tra 73

2.16 Trình độ học vấn của chủ hộ phân theo nhóm hộ 73

2.17 Tình hình nguồn nhân lực và lao động năm 2005 74

2.18 Số trâu bò trung bình của hộ 75

2.19 Phƣơng tiện sinh hoạt của hộ 78

2.20 Nhà ở của hộ 79

2.21 Kinh nghiệm dự báo thời tiết 80

2.22 Các phƣơng tiện truyền tải thông tin về bảo vệ rừng 81

2.23 Thu nhập của hộ 82

2.24 Giá trị chăn nuôi của nhóm hộ qua 2 năm 2005 – 2010 85

2.25 Chi tiết chi phí trồng trọt theo nhóm hộ 87

2.20 Nhận thức về các hoạt động gây ô nhiễm 93

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

viii

DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU

Sơ đồ Nội dung Trang

1.1 Khung phân tích sinh kế 8

Biểu

2.1 Cơ cấu thu nhập của các nhóm hộ năm 2010 58

2.2 Cơ cấu đất đai của các nhóm hộ 61

2.3 Nhân khẩu theo kinh tế hộ năm 2010 72

2.4 Số trâu bò trung bình của hộ 76

2.5 Phƣơng tiện sinh hoạt của hộ 78

2.6 Nhà ở theo kinh tế hộ 79

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1.TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

Vùng núi Việt Nam chiếm 2/3 tổng diện tích tự nhiên toàn quốc và là nơi

sinh sống của 1/3 dân số cả nƣớc. Đây là vùng có nguồn tài nguyên thiên nhiên

phong phú, đa dạng về điều kiện tự nhiên, văn hoá, các thể chế xã hội và quản lý tài

nguyên truyền thống, cũng nhƣ các hoạt động sinh kế.

Các tiềm lực tài nguyên thiên của khu vực này là to lớn, nhƣng nó cũng có

nhiều khó khăn và bất lợi nhất định. Địa hình có độ dốc cao, nhiều đồi núi, môi

trƣờng sinh thái suy thoái và dễ bị tác động bởi các hoạt động sống của con ngƣời,

nhiều nơi đất đai nghèo kiệt dinh dƣỡng, thiên tai, lũ lụt, khô hạn và bất lợi về thời

tiết khí hậu thƣờng xuyên diễn ra; Lĩnh vực sản xuất nông nghiệp đóng một vai trò

quan trọng trong sự phát triển xã hội loài ngƣời, cho nền kinh tế Việt Nam, đối với

hoạt động sản xuất nông lâm nghiệp thì sự sinh tồn phụ thuộc hoàn toàn vào gieo

trồng. Tuy nhiên, công cụ và kỹ thuật canh tác của chúng ta còn nhiều hạn chế và

việc nuôi gia súc cũng chủ yếu là chăn thả cho nên giá trị và sản lƣợng nông nghiệp

và chăn nuôi ở những nơi này là cực kỳ nhạy cảm với những biến đổi của thời tiết.

Ngoài ra, miền núi cũng đƣợc xem nhƣ là khu vực có cơ sở hạ tầng, dịch vụ lạc hậu

và chậm phát triển, đời sống kinh tế xã hội khó khăn, thu nhập thấp, sản xuất còn

nặng tính tự cung tự cấp, dân trí thấp, khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ sản

xuất và đời sống.

Vì đƣợc xem nhƣ là vùng xa xôi hẻo lánh và có nguồn tài nguyên thiên nhiên

phong phú, khu vực vùng núi đã nhận đƣợc sự quan tâm đặc biệt của Chính phủ.

Nhiều năm qua có nhiều chính sách và chƣơng trình phát triển của Chính phủ đã

đƣợc triển khai nhằm khai thác tiềm lực tự nhiên để phát triển kinh tế - xã hội khu

vực miền núi nói riêng và cả nƣớc nói chung. Khởi đầu là các chƣơng trình nhƣ hợp

tác xã hoá, phát triển vùng kinh tế mới, định canh - định cƣ các cộng đồng dân tộc

thiểu số đƣợc thực thi. Kết quả là hàng nghìn khu kinh tế mới, hợp tác xã, tập đoàn

sản xuất nông nghiệp, nông lâm trƣờng đã đƣợc xây dựng để khai thác đất đai, tài

nguyên rừng, khoáng sản, và các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác, nhằm chấm

dứt tập quán du canh du cƣ của ngƣời đồng bào dân tộc thiểu số, tái phân bố dân cƣ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

giữa miền xuôi và miền cao, phát triển các loại cây công nghiệp và nông nghiệp có

tính thƣơng mại cao để xuất khẩu…

Nhƣ chúng ta đã biết trong những năm gần đây sự biến đổi khí hậu ngày

càng trở nên nghiêm trọng gây khó khăn cho các nỗ lực xoá đói giảm nghèo và phát

triển kinh tế miền núi. Theo dự báo, biến đổi khí hậu sẽ làm giảm tài sản sinh kế của

những ngƣời nghèo, ví dụ khả năng tiếp cận tới nguồn nƣớc, nhà cửa, và cơ sở hạ

tầng. Biến đổi khí hậu có tác động tiêu cực lên những cơ chế phòng chống thiên tai

truyền thống do đó tăng tính dễ tổn thƣơng của ngƣời nghèo trƣớc nỗi lo lắng về

nạn hạn hán, lũ lụt, và dịch bệnh. Những tác động của biến đổi khí hậu lên các

nguồn tài nguyên thiên nhiên và năng suất lao động dƣờng nhƣ sẽ giảm tốc độ tăng

trƣởng kinh tế, gia tăng đói nghèo do giảm cơ hội tạo thu nhập. Theo dự báo, biến

đổi khí hậu cũng đồng thời làm thay đổi tình hình an ninh lƣơng thực của khu vực.

Những thay đổi về lƣợng mƣa và những sự kiện thời tiết khắc nghiệt dƣờng nhƣ sẽ

làm giảm sản lƣợng cây trồng ở nhiều vùng khác nhau. Nƣớc biển dâng cao dẫn đến

mất đi những vùng đất ven biển và nạn xâm thực của nƣớc mặn, có thể làm giảm

năng suất sản xuất nông nghiệp. Sự vôi hoá và san hô đổi màu trắng dƣờng nhƣ sẽ

làm giảm sản lƣợng cá, hơn thế nữa còn đe dọa tới an ninh lƣơng thực. Chính vì lý

do đó sinh kế cho ngƣời dân đặc biệt khu vực miền núi cần có những thay đổi nhất

định để phù hợp với tình hình khí hậu cũng nhƣ những ảnh hƣởng từ môi trƣờng.

[7],[10].

Định Hóa là một huyện miền núi của tỉnh Thái Nguyên, sản xuất nông

nghiệp vẫn là ngành chủ đạo trong hoạt động kinh tế của Huyện và cũng chịu ảnh

hƣởng rất lớn của điều kiện tự nhiên; sự biến đổi khí hậu. Mặc dù đƣợc sự quan tâm

rất lớn của Đảng và Nhà nƣớc tuy nhiên đời sống ngƣời nông dân vẫn gặp rất nhiều

khó khăn; thu nhập bình quân đầu ngƣời thấp. Việc đánh giá thực trạng sinh kế, tìm

hiểu những nguyên nhân và đƣa ra những biệp pháp từng bƣớc góp phần nâng cao

đời sống ngƣời nông dân, góp phần cho sự phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn

là thực sự cần thiết.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

Với ý nghĩa đó tôi đã tiến hành tìm hiểu và nghiên cứu đề tài “CẢI THIỆN

SINH KẾ CHO NGƢỜI DÂN TRƢỚC ẢNH HƢỞNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ

HẬU Ở HUYỆN ĐỊNH HÓA, TỈNH THÁI NGUYÊN” làm đề tài luận văn thạc

sỹ, với mong muốn tìm hiểu thực trạng sinh kế của ngƣời dân trong tình hình biến

đổi khí hậu những năm gần đây.

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

* Mục tiêu chung: Từ việc đánh giá thực trạng sinh kế của ngƣời dân Huyện

Định Hóa, Tỉnh Thái nguyên và nghiên cứu tổng quan về sinh kế trong mối quan hệ

với biến đổi khí hậu, từ đó phát hiện và đề xuất những hƣớng giải pháp tích cực cho

sinh kế của ngƣời dân góp phần nâng cao đời sống nhân dân, tạo điều kiện thực

hiện chính sách Nhà nƣớc

* Mục tiêu cụ thể

1- Tổng kết và khái quát những vấn đề về sinh kế, biến đổi khí hậu

2- Đánh giá tình hình sinh kế của ngƣời dân Huyện Định Hóa, Tỉnh Thái nguyên

dƣới các góc độ:

+ Thực trạng sinh kế của ngƣời dân

+ Các yếu tố nguồn lực tác động đến sinh kế

+ Biến đổi khí hậu tác động tới sinh kế

3- Đề xuất những giải pháp giúp ngƣời dân phát triển kinh tế

3. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

- Nghiên cứu các vấn đề kinh tế xã hội có liên quan đến sinh kế

- Mối quan tâm của thế giới về biến đổi khí hậu

- Khí hậu Việt Nam

- Thực trạng sinh kế của ngƣời dân trong giai đoạn 2001 – 2010

4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

- Về không gian: Nghiên cứu thực trạng sinh kế ngƣời dân Huyện Định Hóa, Tỉnh

Thái Nguyên trong mối quan hệ với biến đổi khí hậu.

- Về thời gian : Thu thập số liệu trong giai đoạn 2001-2010. Trong đó, số liệu năm

2010 là chủ yếu.

- Nội dung nghiên cứu:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

+ Đặc điểm tự nhiên kinh tế xã hội Huyện Định Hóa Tỉnh Thái nguyên.

+ Thực trạng sinh kế ngƣời dân Huyện Định Hóa Tỉnh Thái nguyên dƣới sự tác

động của biến đổi khí hậu.

5. BỐ CỤC LUẬN VĂN

Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn chia làm 3 chƣơng:

Chƣơng I: Tổng quan tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu

Chƣơng II: Thực trạng sinh kế của ngƣời dân Huyện Định Hóa – Tỉnh TN

Chƣơng III: Các giải pháp chủ yếu để cải thiện sinh kế cho ngƣời dân trong tình

trạng biến đổi khí hậu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn