Cái nhìn không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài (Qua hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

----------

NGUYỄN HOÀNG HÀ

CÁI NHÌN, KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN

NGHỆ THUẬT TRONG HỒI KÝ CỦA TÔ HOÀI

(Qua hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN – 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

----------

NGUYỄN HOÀNG HÀ

CÁI NHÌN, KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN

NGHỆ THUẬT TRONG HỒI KÝ CỦA TÔ HOÀI

(Qua hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều)

Chuyên ngành : Văn học Việt Nam

Mã số : 60 22 34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học :

T.S. MAI THỊ NHUNG

Thái Nguyên – 2009

MỤC LỤC

Trang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

PHẦN MỞ ĐẦU………………………………………………........... 1

1. Lý do chọn đề tài…………………………………………………... 1

2. Lịch sử vấn đề …………………………………………………….. 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ………………………………… 6

4. Mục đích nghiên cứu ……………………………………………… 6

5. Nhiệm vụ nghiên cứu …………………………………………….. 7

6. Phương pháp nghiên cứu ………………………………………….. 7

7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ………………………….. 7

8. Cấu trúc luận văn ………………………………………………...... 8

PHẦN NỘI DUNG …………………………………………………... 9

Chƣơng 1: Cái nhìn nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ……… 9

1.1. Đặc điểm hồi ký của Tô Hoài …………………………………… 9

1.1.1. Khái niệm hồi ký ……………………………………………… 9

1.1.2. Nhà văn Tô Hoài và hành trình viết hồi ký của tác giả ……….. 11

1.1.3. Đặc điểm hồi ký của Tô Hoài …………………………………. 14

1.2. Cái nhìn nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ………………….. 16

1.2.1. Khái niệm cái nhìn nghệ thuật ………………………………… 16

1.2.2. Cái nhìn nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ………………... 19

1.2.2.1. Cái nhìn chân thực mang đậm dấu ấn lịch sử ……………….. 19

1.2.2.2. Cái nhìn nhân bản nghiêng về cuộc sống sinh hoạt đời thường 25

Chƣơng 2: Không gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài …… 39

2.1. Khái niệm không gian nghệ thuật ……………………………….. 39

2.2. Không gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ……………….. 44

2.2.1. Không gian hiện thực cụ thể gắn với những sự kiện đáng nhớ… 44

2.2.2. Không gian sinh hoạt đời thường………………………….. 57

Chƣơng 3: Thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ……… 79

3.1. Khái niệm thời gian nghệ thuật ………………………………….. 79

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

3.2. Thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài ………………….. 83

3.2.1. Thời gian lịch sử rộng mở đa chiều ………………………….. 83

3.2.2. Thời gian đời tư đồng hiện chồng chéo ………………………. 91

KẾT LUẬN ………………………………………………………….. 100

THƢ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………. 104

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Tô Hoài là một trong những nhà văn lớn của nền văn học hiện đại Việt

Nam. Nhắc đến Tô Hoài là ta nhắc đến “một nhà văn có nghề nghiệp vững

vàng với một công phu rèn luyện dẻo dai, bền bỉ”. Trên hành trình sáng tạo

nghệ thuật gần 70 năm, Tô Hoài đã trải qua những mốc lịch sử đặc biệt quan

trọng: trong chiến tranh và sau chiến tranh, trước và sau cách mạng, trước và

sau thời kỳ đổi mới văn học. Thành tựu xuất sắc và độc đáo của Tô Hoài là

những đóng góp quan trọng cho nền văn học hiện đại Việt Nam. Đóng góp ấy

thể hiện trên nhiều thể loại và đề tài: từ đề tài miền xuôi đến đề tài miền núi,

từ truyện ngắn, tiểu thuyết, truyện thiếu nhi đến kịch, ký,… . Hầu như ở thể

loại và đề tài nào Tô Hoài cũng để lại dấu ấn rõ nét, đúng như G.S Hà Minh

Đức đã nhận xét: “Tô Hoài là một cây bút văn xuôi sắc sảo và đa dạng”.

1.2. Tô Hoài được độc giả biết đến từ những sáng tác trước Cách mạng tháng

Tám năm 1945 với những truyện viết về đề tài thiếu nhi, về những con người

ở một vùng quê ven đô. Những năm kháng chiến rồi hòa bình, ngòi bút của

Tô Hoài chưa bao giờ ngưng nghỉ. Ông viết truyện ngắn, tiểu thuyết, hồi ký…

trong đó hồi ký là thể loại có vị trí đặc biệt thể hiện đậm nét phong cách nghệ

thuật của nhà văn. Hồi ký của Tô Hoài thực sự được người đọc quan tâm và

có những đánh giá sâu sắc khi các thể loại khác của ông đi vào giai đoạn gần

như đã viên mãn.

Hai tập hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều đã ghi lại hiện thực

cuộc sống một cách chân thực, sinh động và sáng tạo. Nhắc đến hồi ký của Tô

Hoài, chúng ta không thể không nhắc đến hai tập hồi ký này.

1.3. Tiếp cận và nghiên cứu văn học từ góc độ thi pháp là cách có sức hấp

dẫn, hiệu quả khoa học cao. Bởi đối tượng của thi pháp học là tính quy luật

nội tại của quá trình sáng tạo nghệ thuật văn chương. Trong đó hình thức là

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

phương thức tồn tại và biểu hiện của nội dung. Để hiểu được nội dung chỉ có

con đường là khám phá về hình thức nghệ thuật của tác phẩm. Chính mối

quan hệ giữa nội dung và hình thức trong nghệ thuật đã qui định cách tiếp cận

của thi pháp học. Vì thế, việc nghiên cứu hồi ký của Tô Hoài từ góc độ thi

pháp (cái nhìn, không gian và thời gian) sẽ cho chúng ta thấy rõ hơn những

giá trị các tập hồi ký của nhà văn Tô Hoài.

1.4. Lâu nay, các nhà nghiên cứu phê bình văn học đã dành nhiều công sức

cũng như tâm huyết cho các sáng tác của Tô Hoài nhưng những công trình coi

thể hồi ký là đối tượng chuyên biệt còn khá khiêm tốn. Đặc biệt, với mong

muốn giúp giáo viên giảng dạy ở các bậc học cũng như bạn đọc yêu mến nhà

văn Tô Hoài có một cái nhìn tổng quát về tác giả, đồng thời thấy được vẻ đẹp

văn chương, sự cảm nhận tinh tế về hiện thực cuộc sống của nhà văn, chúng

tôi chọn đề tài: “Cái nhìn, không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi ký

của Tô Hoài”.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Tô Hoài là một nhà văn lớn của nền văn học hiện đại Việt Nam, một

nhà văn “vừa vào nghề sớm lại vừa kéo dài tuổi nghề - một sự kéo dài đàng

hoàng chứ không phải lê lết trong tẻ nhạt”(Vương Trí Nhàn). Trên nhiều

trang viết của mình ông luôn có “một giọng điệu riêng, một cách nói

riêng”(Phong Lê). Các trang viết với giọng điệu và cách thể hiện riêng ấy đã

đem đến cho Tô Hoài một phong cách nghệ thuật đặc sắc. Bàn về giá trị văn

chương Tô Hoài, xưa nay có rất nhiều ý kiến của các nhà văn, các nhà lý luận

và phê bình văn học, nhưng nghiên cứu về hồi ký của ông thì cho đến nay chỉ

có một vài bài viết và ý kiến nằm rải rác trong các công trình mang tính khái

quát. Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi chỉ điểm duyệt những nhận xét có

liên quan đến hồi ký nói chung và những vấn đề có liên quan đến đối tượng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

nghiên cứu của đề tài: Cái nhìn, không gian và thời gian trong hồi ký của Tô

Hoài nói riêng.

Người đầu tiên nghiên cứu văn chương Tô Hoài là nhà nghiên cứu phê

bình Vũ Ngọc Phan. Trong cuốn Nhà văn hiện đại, khi giới thiệu về Tô

Hoài, Vũ Ngọc Phan đã có những đánh giá rất thiết thực và ý nghĩa về phong

cách viết tiểu thuyết của Tô Hoài.

Sau năm 1945, Tô Hoài đã cho ra đời nhiều tác phẩm. Số lượng công

trình nghiên cứu văn chương Tô Hoài cũng không ngừng gia tăng. Những nhà

phê bình có tên tuổi yêu thích văn chương Tô Hoài như: Phong Lê, Nguyễn

Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Vân Thanh, Nguyễn Văn Long,

Vương Trí Nhàn, Trần Hữu Tá, Nguyễn Đăng Điệp… đã có những đánh giá

thật tinh tế khách quan về các tác phẩm và văn chương của ông.

Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh khi nhận xét khái quát về tự truyện, hồi ký

của Tô Hoài đã khẳng định: “Hồi ký, tự truyện của Tô Hoài là thể văn sở

trường nhất của Tô Hoài … ở thể văn này, nhân vật trung tâm chính là cái tôi

của người viết. Cho nên sự hấp dẫn của văn phong Tô Hoài xét đến cùng là

sự hấp dẫn của cái tôi ấy ” [22. 43].

Trong bài viết Tô Hoài, sáu mƣơi năm viết, GS Phong Lê đã có

những nhận xét rất tổng quát về các cuốn hồi ký của Tô Hoài từ Cỏ dại đến

Chiều chiều. GS cho rằng: “Tô Hoài không chỉ là người có sức nhớ kỹ, nhớ

dai mà hơn thế, những cái sống, cái nhớ của ông luôn dư đầy, là luôn luôn có

mặt trong hiện tại. Một quá khứ luôn luôn được dồn về hiện tại, được hiện tại

hóa – nhưng vẫn trong trang phục của quá khứ” [32. 43].

Qua bài viết Tô Hoài qua Tự truyện, PGS Vân Thanh lại nhận ra

rằng: “Nhưng dẫu gần hoặc xa, dẫu là chuyện bản thân hoặc gia đình, làng

xóm đâu đâu, qua những trang hồi ức của Tô Hoài, cũng vẫn một màu xám,

một điệu buồn như vậy. Một cái buồn thấm vào tất cả từng tế bào, từng chân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

lông của cơ thể xã hội… Tôi cho là Tô Hoài đã thực sự có đóng góp vào văn

học ta mảng sống buồn bã, vật lộn của một thế hệ tuổi thơ – hoặc được nhìn

qua cách nhìn trẻ thơ để nói một cái gì bản chất của cuộc đời cũ. Mảng sống

đó rất có nét dáng, góc cạnh, trước hết vì khả năng nhớ dai và rất động ở ký

ức của Tô Hoài”. [32. 382 - 383].

Tác giả Phạm Việt Chương trong Những gƣơng mặt- Chân dung văn

học Tô Hoài, cũng có nhận xét xác thực: “Chúng ta gặp lại Tô Hoài, tác giả

của những tác phẩm phiêu lưu kỳ thú, khi anh viết về một loạt tác giả Việt

Nam mà bạn đọc hằng yêu mến. Một điều dễ nhận, Tô Hoài sống, lăn lóc

cùng các bạn văn thơ của mình viết về họ bằng bút pháp tả thực. Hiện thực

trần trụi đọng lại thành kỷ niệm. Giọng văn hóm hỉnh mà không khinh bạc,

anh điểm những câu kết gây cho người đọc nụ cười cố quên đi nỗi buồn nào

do anh vừa kể qua,…” [32. 387].

Trong cuộc trao đổi giữa Xuân Sách và Trần Đức Tiến về Cát bụi

chân ai, Trần Đức Tiến đã nhận xét: “Có thể nói, bằng cuốn sách của mình,

lần đầu tiên ông đã cho thế hệ cầm bút chúng tôi nhìn một số “nhân vật

lớn”của văn chương nước nhà từ một cự ly gần,… Nam Cao, Ngô Tất Tố,

Nguyễn Huy Tưởng thì không nói làm gì – các ông đã trở thành người thiên

cổ từ khi chúng tôi chưa ra đời, hoặc còn bé xíu. Còn Nguyễn Tuân, Nguyên

Hồng, chúng tôi cũng hầu như không có cơ hội để gần gũi, thậm chí để biết

mặt. Không có một nhịp cầu liên hệ nào khác giữa các ông với chúng tôi,

ngoài chính tác phẩm của các ông – những tác phẩm mà hàng chục năm mài

đũng quần trên ghế nhà trường, chúng tôi chỉ có việc ra sức tìm bằng được

những cái hay, cái tuyệt! Bây giờ, qua Tô Hoài, chúng tôi được “nhìn” gần –

một khoảng cách tàn nhẫn, nhưng chính vì thế mà chân thực và sâu sắc” [32.

394].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

Cũng nghiên cứu về Cát bụi chân ai, tác giả Đặng Thị Hạnh đi sâu tìm

hiểu cấu trúc thời gian và chỉ ra: “Dòng hoài niệm trong Cát bụi chân ai chạy

lan man, rối rắm như ba mươi sáu phố phường, những phố hẹp của Hà Nội

cổ đan xen nhau dày đặc, với những rẽ ngoặt quanh co…, vương quốc của Tô

Hoài, Nguyễn Tuân (người sáng tạo ra từ “phố Phái”) và bạn bè. Thời gian

hồi tưởng như ngẫu hứng, cũng chạy long bong theo dòng hoài niệm, móc

vào đâu đấy, dừng lại một lát rồi lại đi, vấp phải một câu nói, có khi chỉ là

một từ, tên con tàu Chantilly chẳng hạn, chứ không hẳn phải là một bóng

chiều trên sóng hồ lăn tăn nhà Thủy Tạ, là đã có thể đổi chiều, đi ngược về

trước hoặc lùi về sau, có khi hàng chục năm. Tưởng đó cũng là bình thường

khi “trò chơi lớn”của văn viết hồi ký là đặt chồng lên nhau các lớp thời gian,

cách viết này đã được nhiều nhà văn các nước, trước tiên là Chateaubriand

“khánh thành”từ thế kỷ trước. Đối với giới nghiên cứu phương Tây điều này

đánh dấu sự chuyển đổi vị trí (nghĩa là tầm quan trọng) của cái tôi nhân

chứng trong các sự kiện lịch sử thời hiện đại: Việc không còn tuân thủ trình

tự biên niên như hồi ký cổ điển khiến cho không gian và thời gian truyện kể

được đặt cao hơn không gian và thời gian các sự cố được kể” [32. 398].

Nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn cũng có những nhận xét về thể

hồi ký của Tô Hoài. Trong Lời bạt: Tô Hoài và thể hồi ký, tác giả viết:

“Trong cái động có cái tĩnh, dường như trong kho văn chương của tác giả

luôn có một góc riêng dành cho cái mà người xưa hay gọi là dĩ vãng và nó

được ông quan niệm như một bộ phận không thể thiếu của hiện tại”[25. 927-

928].

PGS. TS Đoàn Trọng Huy khi nghiên cứu về ký của Tô Hoài đã nhận

ra rằng: “Sau Tự truyện là Cát bụi chân ai (1992). Đây là tập hồi ký đan xen

vào nhau từng mảng hồi ức và kỷ niệm gắn với đời văn, bạn văn … trong một

không gian và thời gian rộng mở”. “Cách viết nhiều biến hóa với những liên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

tưởng mạnh mẽ tung hoành theo không gian và thời gian nhiều chiều” [16.

495].

Nhìn chung các nhà nghiên cứu đều khẳng định vai trò và những đặc

điểm riêng trong các tập hồi ký của Tô Hoài. Các tập hồi ký này có giá trị

đánh dấu vị trí quan trọng trong toàn bộ sáng tác của tác giả. Các tập hồi ký

của Tô Hoài đã cho chúng ta một cái nhìn toàn diện hơn về cuộc sống và con

người trong những giai đoạn lịch sử khác nhau.

Như vậy, vấn đề về hồi ký nói chung và về cái nhìn, không gian và thời

gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài nói riêng đã được các nhà nghiên

cứu đề cập trong một số bài viết của mình. Tuy nhiên, đó mới chỉ là những

nhận xét ban đầu mà chưa có một công trình nghiên cứu chuyên biệt. Vì vậy,

tiếp thu và phát triển ý kiến của những người đi trước, chúng tôi đi sâu nghiên

cứu vấn đề: “Cái nhìn, không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi ký của

Tô Hoài” với mong muốn tìm hiểu kỹ hơn về hồi ký ở góc độ thi pháp.

3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Luận văn không đi sâu nghiên cứu tất cả những vấn đề thi pháp mà chỉ

tập trung vào: Cái nhìn nghệ thuật, không gian nghệ thuật và thời gian nghệ

thuật trong hồi ký của Tô Hoài.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Vì thời gian có hạn, luận văn chỉ nghiên cứu những vấn đề đặt ra qua

hai tập hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều. Để có một cái nhìn toàn diện,

chúng tôi có so sánh với những tập hồi ký khác của tác giả.

4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu: “Cái

nhìn, không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài” nhằm

hướng tới các mục đích sau:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

10

4.1. Cảm thụ hồi ký của Tô Hoài một cách sâu sắc hơn, hiểu rõ hơn một số

phương diện thi pháp trong hồi ký, đồng thời làm rõ hơn đặc sắc riêng trong

thế giới nghệ thuật của nhà văn.

4.2. Từ đó có cái nhìn đầy đủ và toàn diện hơn về đóng góp của Tô Hoài cho

nền văn xuôi Việt Nam hiện đại, đặc biệt là trong thể hồi ký.

5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

- Nghiên cứu những vấn đề lý thuyết có liên quan đến đề tài

- Nghiên cứu một số phương diện: cái nhìn, không gian, thời gian nghệ

thuật trong hai tập hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều của Tô Hoài

6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Để hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu mà đề tài đặt ra, luận văn sẽ vận

dụng các quan điểm và thao tác nghiên cứu thi pháp học, sử dụng và phối hợp

các phương pháp nghiên cứu văn học sau:

- Phương pháp thống kê, khảo sát

- Phương pháp phân tích, tổng hợp

- Phương pháp so sánh, đối chiếu

- Phương pháp hệ thống

7. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI

7.1. Tô Hoài là một nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Từ trước

tới nay đã có rất nhiều công trình nghiên cứu cũng như bài viết về sáng tác

của Tô Hoài. Tuy nhiên, cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu

chuyên biệt về vấn đề thi pháp: cái nhìn, không gian và thời gian trong hồi ký

của Tô Hoài. Luận văn là công trình đầu tiên có tính chất chuyên biệt về vấn

đề trên. Luận văn vừa kế thừa những nhận định, đánh giá của các nhà nghiên

cứu đi trước, vừa tìm tòi, lựa chọn một số phương diện tiêu biểu trong thế giới

nghệ thuật của nhà văn và đặt chúng trong mối quan hệ thống nhất hữu cơ, để