BỆNH NỘI KHOA GIA SÚC ppt

1

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O

TR¦êNG §¹I HäC N¤NG NGHIÖP I Hµ NéI

Ph¹m ngäc th¹ch - Hå v¨n nam - Chu ®øc th¾ng

Chñ biªn: Ph¹m Ngäc Th¹ch

BÖnh néi khoa gia sóc

Hµ NéI – 2006

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

2

Lêi nãi ®Çu

BÖnh néi khoa gia sóc lµ mét trong nh÷ng m«n chÝnh cña ch−¬ng tr×nh ®µo

t¹o b¸c sü thó y. ë tr−êng §¹i häc n«ng nghiÖp I, gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia

sóc” ®Çu tiªn do b¸c sü - thÇy gi¸o Ph¹m Gia Ninh viÕt n¨m 1995 vµ c¸n bé

gi¶ng d¹y bé m«n néi khoa biªn so¹n lÇn thø 2. Sau gÇn 10 n¨m, T.S Ph¹m Ngäc

Th¹ch biªn so¹n lÇn thø 3. Gi¸o tr×nh bÖnh “Néi khoa gia sóc” lÇn nµy (2006),

ngoµi nh÷ng phÇn c¬ b¶n vÉn gi÷ nguyªn nh− gi¸o tr×nh tr−íc ®©y. TS. Ph¹m

Ngäc Th¹ch ®E bæ sung thªm nhiÒu tµi liÖu míi cña thÕ giíi vµ c¸c kÕt qu¶

nghiªn cøu cña Thó y ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.

Gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia sóc” lµ tµi liÖu cho sinh viªn ®¹i häc ngµnh thó

y häc tËp. Ngoµi ra gi¸o tr×nh cßn lµ tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn ch¨n nu«i

thó y ë c¸c tr−êng ®¹i häc, trung cÊp chuyªn nghiÖp vµ c¸n bé thó y c¬ së.

Do tµi liÖu tham kh¶o Ýt, thêi gian h¹n chÕ vµ kh¶ n¨ng cña ng−êi biªn so¹n,

tµi liÖu kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, mong b¹n ®äc gãp ý ®Ó lÇn xuÊt b¶n

sau ®−îc tèt h¬n.

GS. TSKH. Hå V¨n Nam

3

Ch−¬ng I

PhÇn më ®Çu

Kh¸i niÖm vÒ bÖnh

I. BÖnh lµ g×?

KÓ tõ thêi nguyªn thuû tíi nay, qua bao ngµn n¨m, kh¸i niÖm vÒ bÖnh lµ bÊt biÕn

®iÒu ®ã kh«ng ®óng mµ nã thay ®æi qua thêi gian. Nãi chung, sù thay ®æi nµy phô thuéc

chñ yÕu vµo 2 yÕu tè:

- Tr×nh ®é v¨n minh cña x; héi ®−¬ng thêi.

- ThÕ giíi quan (bao gåm c¶ triÕt häc cña mçi thêi ®¹i).

Trong mét x; héi, cã thÓ ®ång xuÊt hiÖn nhiÒu kh¸i niÖm vÒ bÖnh, kÓ c¶ nh÷ng kh¸i

niÖm ®èi lËp nhau. §ã lµ ®iÒu b×nh th−êng: nã nãi lªn nh÷ng quan ®iÓm häc thuËt kh¸c

nhau cã thÓ cïng tån t¹i trong khi chê ®îi sù ng; ngò. Tuy nhiªn, trong lÞch sö ®; cã

nh÷ng tr−êng hîp quan ®iÓm chÝnh thèng t×m c¸ch ®µn ¸p c¸c quan ®iÓm kh¸c.

Mét sè quan niÖm vÒ bÖnh bao giê còng chi phèi chÆt chÏ c¸c nguyªn t¾c ch÷a

bÖnh, phßng bÖnh. Do vËy nã cã vai trß rÊt lín trong thùc hµnh.

1. Mét sè kh¸i niÖm vÒ bÖnh trong lÞch sö

1.1. Thêi kú m«ng muéi

Ng−êi nguyªn thuû khi biÕt t−

duy cho r»ng bÖnh lµ sù trõng ph¹t

cña c¸c ®Êng siªu linh ®èi víi con

ng−êi ë trÇn thÕ. ë ®©y, cã sù lÉn lén

gi÷a b¶n chÊt cña bÖnh víi nguyªn

nh©n g©y bÖnh (tr¶ lêi c©u hái "bÖnh

lµ g×" còng gièng c©u hái "bÖnh do

®©u"). Kh«ng thÓ ®ßi hái mét quan

®iÓm tÝch cùc h¬n khi tr×nh ®é con

ng−êi cßn qu¸ thÊp kÐm, víi thÕ giíi

quan coi bÊt cø vËt g× vµ hiÖn t−îng

nµo còng cã c¸c lùc l−îng siªu linh

can thiÖp vµo. §¸ng chó ý lµ quan

niÖm nµy b−íc sang thÕ kû 21 vÉn

cßn tån t¹i ë nh÷ng bé téc l¹c hËu, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x; héi v¨n minh.

Víi quan niÖm nh− vËy th× ng−êi x−a ch÷a bÖnh chñ yÕu b»ng c¸ch dïng lÔ vËt ®Ó

cÇu xin: cã thÓ cÇu xin trùc tiÕp hoÆc th«ng qua nh÷ng ng−êi lµm nghÒ mª tÝn dÞ ®oan.

Bao giê còng vËy, gi¸ trÞ cña lÔ vËt lu«n lu«n nhá h¬n gi¸ trÞ cña ®iÒu cÇu xin.

Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ ng−êi nguyªn thuû ®; b¾t ®Çu biÕt dïng thuèc, kh«ng phã

mÆc sè phËn cho thÇn linh.

Sù tÝn ng−ìng

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

4

1.2. Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh cæ ®¹i

Tr−íc c«ng nguyªn nhiÒu ngµn n¨m, mét sè vïng trªn thÕ giíi ®; ®¹t tr×nh ®é v¨n

minh rÊt cao so víi mÆt b»ng chung. VÝ dô: Trung Quèc, Hy L¹p - La M;, Ai CËp hay

Ên §é ,... Trong x; héi håi ®ã ®; xuÊt hiÖn t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, v¨n häc nghÖ thuËt,

khoa häc (gåm c¶ y häc) vµ triÕt häc.

NÒn y häc lóc ®ã ë mét sè n¬i ®; ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu lín vÒ y lý còng nh− vÒ

ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh vµ ®; ®−a ra nh÷ng quan niÖm vÒ bÖnh cña m×nh.

* Thêi kú Trung Quèc cæ ®¹i

Kho¶ng 2 hay 3 ngµn n¨m tr−íc c«ng nguyªn, y häc chÝnh thèng Trung Quèc chÞu

¶nh h−ëng lín cña triÕt häc ®−¬ng thêi, cho r»ng v¹n vËt ®−îc cÊu t¹o tõ 5 nguyªn tè:

Kim, Méc, Thuû, Ho¶, Thæ, tån t¹i d−íi d¹ng 2 mÆt ®èi lËp (©m vµ d−¬ng) trong quan

hÖ hç trî hoÆc ¸p chÕ lÉn nhau (t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c).

C¸c nhµ y häc cæ ®¹i Trung Quèc cho r»ng bÖnh lµ sù mÊt c©n b»ng ©m d−¬ng vµ sù

rèi lo¹n quan hÖ t−¬ng sinh t−¬ng kh¾c cña Ngò Hµnh trong c¬ thÓ.

Tõ ®ã, nguyªn t¾c ch÷a bÖnh lµ ®iÒu chØnh l¹i, kÝch thÝch mÆt yÕu (bæ), ¸p chÕ mÆt

m¹nh (t¶).

- Tr¶i qua hµng ngµn n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn, nÒn y häc nµy ®; cã nh÷ng ®ãng gãp

hÕt søc to lín, víi v« sè bµi thuèc phong phó vµ c«ng hiÖu. Tuy nhiªn, cho ®Õn khi chñ

nghÜa t− b¶n ch©u ¢u bµnh tr−íng sang ph−¬ng §«ng ®Ó t×m thuéc ®Þa ®ång thêi mang

theo y häc hiÖn ®¹i sang Ch©u ¸, nã vÉn chØ dõng l¹i ë møc y häc cæ truyÒn mµ ch−a hÒ

cã yÕu tè hiÖn ®¹i nµo.

- ¶nh h−ëng tíi n−íc ta: Tr¶i qua hµng ngµn n¨m, ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng rÊt s©u

s¾c cña v¨n ho¸ Trung Quèc, gåm c¶ ch÷ viÕt, triÕt häc vµ y häc. PhÇn c¬ b¶n nhÊt cña

"y häc ViÖt Nam" tõ ngµn n¨m (cho ®Õn khi y häc hiÖn ®¹i ®−îc thùc d©n Ph¸p ®−a vµo

n−íc ta) lµ tiÕp thu tõ y häc cæ truyÒn Trung Quèc.

* Thêi kú v¨n minh Hy L¹p vµ La M cæ ®¹i

Muén h¬n ë Trung Quèc hµng ngµn n¨m

Y häc cæ ®¹i ë nhiÒu n−íc Ch©u ¢u còng chÞu ¶nh h−ëng kh¸ râ cña Trung Quèc,

næi bËt nhÊt lµ ë Hy L¹p - La M; cæ ®¹i.

Gåm hai tr−êng ph¸i lín

- Tr−êng ph¸i Pythagore (600 n¨m tr−íc c«ng nguyªn): Dùa vµo triÕt häc ®−¬ng

thêi cho r»ng v¹n vËt do 4 nguyªn tè t¹o thµnh víi 4 tÝnh chÊt kh¸c nhau: thæ (kh«), khÝ

(Èm), ho¶ (nãng), thuû (l¹nh). Trong c¬ thÓ, nÕu 4 yÕu tè ®ã phï hîp vÒ tû lÖ, tÝnh chÊt

vµ sù c©n b»ng: sÏ t¹o ra søc khoÎ; nÕu ng−îc l¹i, sÏ sinh bÖnh. C¸ch ch÷a bÖnh còng lµ

®iÒu chØnh l¹i, bæ sung c¸i thiÕu vµ yÕu, lo¹i bá c¸i m¹nh vµ thõa.

- Tr−êng ph¸i Hippocrat (500 n¨m tr−íc c«ng nguyªn) kh«ng chØ thuÇn tuý tiÕp thu

vµ vËn dông triÕt häc nh− Pythagore mµ tiÕn bé vµ cô thÓ h¬n ®; quan s¸t trùc tiÕp trªn

c¬ thÓ sèng. Hippocrat cho r»ng c¬ thÓ cã 4 dÞch lín, tån t¹i theo tû lÖ riªng, cã quan hÖ

c©n b»ng víi nhau ®Ó t¹o ra søc khoÎ. §ã lµ:

5

+ M¸u ®á: do tim s¶n xuÊt, mang tÝnh nãng; «ng nhËn xÐt r»ng khi c¬ thÓ l©m vµo

hoµn c¶nh nãng (sèt) th× tim ®Ëp nhanh; mÆt, da ®Òu ®á bõng. §ã lµ do tim t¨ng c−êng

s¶n xuÊt m¸u ®á.

+ DÞch nhµy: kh«ng mµu, do n;o s¶n xuÊt, thÓ hiÖn tÝnh l¹nh; xuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt:

khi c¬ thÓ bÞ l¹nh th× dÞch mòi ch¶y ra rÊt nhiÒu; ng−îc l¹i, khi niªm dÞch xuÊt tiÕt nhiÒu

còng lµ lóc c¬ thÓ nhiÔm l¹nh.

+ M¸u ®en: do l¸ch s¶n xuÊt, mang tÝnh Èm.

+ MËt vµng: do gan s¶n xuÊt, mang tÝnh kh«.

ë thêi kú nµy cho r»ng: bÖnh lµ sù mÊt c©n b»ng vÒ tû lÖ vµ quan hÖ gi÷a 4 dÞch ®ã.

Lý thuyÕt cña Hippocrat cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi y häc ch©u ¢u thêi cæ ®¹i. B¶n

th©n Hyppocrat lµ nhµ y häc cæ truyÒn vÜ ®¹i, cã c«ng lao rÊt lín; vÝ dô ®; t¸ch y häc

khái ¶nh h−ëng cña t«n gi¸o, chñ tr−¬ng chÈn ®o¸n b»ng ph¸t hiÖn triÖu chøng kh¸ch

quan, ®Ò cao ®¹o ®øc y häc, «ng còng ®−îc coi lµ t¸c gi¶ cña "lêi thÒ thÇy thuèc" truyÒn

tông ®Õn ngµy nay.

* Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh kh¸c

a. Cæ Ai CËp

Dùa vµo thuyÕt Pneuma (sinh khÝ) cho r»ng khÝ ®em l¹i sinh lùc cho c¬ thÓ. C¬ thÓ

ph¶i th−êng xuyªn h« hÊp ®Ó ®−a sinh khÝ vµo. BÖnh lµ do hÝt ph¶i khÝ xÊu, kh«ng trong

s¹ch. Tõ ®ã, c¸c nhµ y häc ®Ò ra nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh.

b. Cæ Ên §é

Y häc chÝnh thèng chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña triÕt häc ®¹o PhËt cho r»ng cuéc

sèng lµ mét vßng lu©n håi (gåm nhiÒu kiÕp), mçi kiÕp tr¶i qua 4 giai ®o¹n: sinh, l;o,

bÖnh, tö. Nh− vËy, bÖnh lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Tuy nhiªn, c¸c nhµ y häc cæ Ên

§é vÉn s¸ng t¹o ra nhiÒu ph−¬ng thuèc c«ng hiÖu ®Ó ch÷a bÖnh. §¹o PhËt cßn cho r»ng

con ng−êi cã linh hån (vÜnh viÔn tån t¹i), nÕu nã cßn ngù trÞ trong thÓ x¸c (tån t¹i t¹m

thêi) lµ sèng, ®e do¹ tho¸t khái thÓ x¸c lµ bÖnh, tho¸t h¼n khái thÓ x¸c lµ chÕt.

1.3. Thêi kú Trung cæ vµ Phôc h−ng

* Thêi kú Trung cæ

- ë ch©u ¢u thêi kú trung cæ (thÕ kû 4-12) ®−îc coi lµ "®ªm dµi" v× diÔn ra suèt 8

thÕ kû d−íi sù thèng trÞ tµn b¹o vµ hµ kh¾c cña nhµ thê, t«n gi¸o vµ chÕ ®é phong kiÕn.

+ C¸c quan ®iÓm tiÕn bé bÞ ®µn ¸p nÕu tr¸i víi nh÷ng tÝn ®iÒu trong kinh th¸nh, khoa

häc l©m vµo t×nh tr¹ng tr× trÖ vµ thôt lïi. C¸c nhµ khoa häc tiÕn bé (Brno, Gallile,...) bÞ

khñng bè.

+ Quan niÖm chÝnh thèng vÒ bÖnh tá ra rÊt mª muéi (sù trõng ph¹t cña chóa ®èi

víi téi lçi cña con ng−êi), kh«ng coi träng ch÷a bÖnh b»ng thuèc (thay b»ng cÇu xin),

y lý ph¶i tu©n theo c¸c gi¸o lý cña nhµ thê (mçi vÞ th¸nh trÊn gi÷ mét bé phËn trong c¬

thÓ), mét sè gi¸o sÜ cÊm ®äc s¸ch thuèc,... Nh÷ng nhµ y häc cã quan ®iÓm tiÕn bé bÞ

ng−îc ®;i.

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

6

* Thêi kú Phôc H−ng

ThÕ kû 16-17, x; héi tho¸t khái thÇn quyÒn, v¨n häc nghÖ thuËt vµ khoa häc phôc

h−ng l¹i në ré, víi nhiÒu tªn tuæi nh− Newton, Descarte, Toricelli, Vesali, Harvey,...

Gi¶i phÉu häc (Vasali, 1414-1564) vµ sinh lý häc (Harvey, 1578-1657) ra ®êi, ®Æt

nÒn mãng v÷ng ch¾c ®Ó y häc tõ cæ truyÒn tiÕn vµo thêi kú hiÖn ®¹i. NhiÒu thuyÕt tiÕn

bé vÒ y häc liªn tiÕp xuÊt hiÖn. TÝnh duy vËt tuy cßn th« s¬, tÝnh biÖn chøng vÉn cßn

m¸y mãc, nh−ng so víi thêi kú y häc cæ truyÒn th× ®; cã nh÷ng b−íc tiÕn nh¶y vät vÒ

chÊt. C¸c thuyÕt ®Òu cè vËn dông c¸c thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc kh¸c: C¬, lý, ho¸,

sinh, sinh lý, gi¶i phÉu.

+ ThuyÕt c¬ häc (Descarte): c¬ thÓ nh− mét cç m¸y, vÝ tim nh− c¸i m¸y b¬m, m¹ch

m¸u lµ c¸c èng dÉn; c¸c x−¬ng nh− nh÷ng ®ßn bÈy vµ hÖ c¬ nh− c¸c lùc. BÖnh ®−îc vÝ

nh− trôc trÆc cña "m¸y mãc".

+ ThuyÕt ho¸ häc (Sylvius 1614-1672): coi bÖnh tËt lµ sù thay ®æi tû lÖ c¸c ho¸ chÊt

trong c¬ thÓ, hoÆc sù rèi lo¹n c¸c ph¶n øng ho¸ häc.

+ ThuyÕt lùc sèng (Stalil, 1660-1734): c¸c nhµ sinh häc håi ®ã cho r»ng c¸c sinh vËt

cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng vµ kh«ng bÞ thèi r÷a lµ nhê trong chóng cã c¸i gäi lµ lùc sèng

(vitaminalisme). Lùc sèng còng chi phèi søc khoÎ vµ bÖnh tËt cña c¬ thÓ b»ng l−îng vµ

chÊt cña nã.

* ThÕ kû 18-19

§©y lµ thêi kú ph¸t triÓn cña y häc hiÖn ®¹i, víi sù v÷ng m¹nh cña hai m«n gi¶i

phÉu häc vµ sinh lý häc. NhiÒu m«n y häc vµ sinh häc ®; ra ®êi. ë c¸c n−íc ph−¬ng

T©y, y häc cæ truyÒn hoµn toµn tiÕn sang thêi y häc hiÖn ®¹i. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm

tõ vËt lý häc ®−îc øng dông mét c¸ch phæ biÕn vµ cã hÖ thèng vµo y häc ®; mang l¹i rÊt

nhiÒu thµnh tùu.

RÊt nhiÒu quan niÖm vÒ bÖnh ra ®êi, víi ®Æc ®iÓm næi bËt lµ dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶

®; ®−îc thùc nghiÖm kiÓm tra vµ kh¼ng ®Þnh

- ThuyÕt bÖnh lý tÕ bµo: wirchow vÜ ®¹i lµ ng−êi s¸ng lËp m«n gi¶i phÉu bÖnh cho

r»ng bÖnh lµ do c¸c tÕ bµo bÞ tæn th−¬ng, hoÆc c¸c tÕ bµo tuy lµnh m¹nh nh−ng thay ®æi

vÒ sè l−îng (heterometric), vÞ trÝ (heterotopic) vµ vÒ thêi ®iÓm xuÊt hiÖn (heterocromic).

- ThuyÕt rèi lo¹n h»ng ®Þnh néi m«i: Claud Benard- nhµ sinh lý häc thiªn tµi, ng−êi

s¸ng lËp m«n y häc thùc nghiÖm (tiÒn th©n cña sinh lý bÖnh) ®; ®−a thùc nghiÖm vµo y

häc mét c¸ch hÖ thèng vµ s¸ng t¹o, ®; ®Ò ra kh¸i niÖm "h»ng ®Þnh néi m«i", cho r»ng

bÖnh xuÊt hiÖn khi cã rèi lo¹n c©n b»ng nµy trong c¬ thÓ.

2. Quan niÖm vÒ bÖnh hiÖn nay

2.1. HiÓu vÒ bÖnh qua quan niÖm vÒ søc khoÎ

- WHO/OMS 1946 ®−a ra ®Þnh nghÜa "søc khoÎ lµ t×nh tr¹ng tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn,

thÓ chÊt vµ giao tiÕp xE héi, chø kh«ng ph¶i chØ lµ v« bÖnh, v« tËt". §©y lµ ®Þnh nghÜa

mang tÝnh môc tiªu x; héi, "®Ó phÊn ®Êu", ®−îc chÊp nhËn rÊt réng r;i.

- Tuy nhiªn d−íi gãc ®é y häc, cÇn cã nh÷ng ®Þnh nghÜa phï hîp vµ chÆt chÏ h¬n.

C¸c nhµ y häc cho r»ng "Søc khoÎ lµ t×nh tr¹ng lµnh lÆn cña c¬ thÓ vÒ cÊu tróc chøc n¨ng

7

còng nh− kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ gi÷ c©n b»ng néi m«, phï hîp vµ thÝch nghi víi sù thay ®æi

cña hoµn c¶nh".

2.2. Nh÷ng yÕu tè ®Ó ®Þnh nghÜa bÖnh

§a sè c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®−a vµo kh¸i niÖm bÖnh nh÷ng yÕu tè sau:

+ Sù tæn th−¬ng, lÖch l¹c, rèi lo¹n trong cÊu tróc vµ chøc n¨ng (tõ møc ph©n tö, tÕ

bµo, m«, c¬ quan ®Õn møc toµn c¬ thÓ). Mét sè bÖnh tr−íc kia ch−a ph¸t hiÖn ®−îc tæn

th−¬ng siªu vi thÓ, nay ®; quan s¸t ®−îc. Mét sè bÖnh ®; ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ c¬ chÕ ph©n

tö nh− bÖnh thiÕu vitamin B1.

+ Do nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ cã h¹i, ®; t×m ra hay ch−a t×m ra.

+ C¬ thÓ cã qu¸ tr×nh ph¶n øng nh»m lo¹i trõ t¸c nh©n g©y bÖnh, lËp l¹i c©n b»ng,

söa ch÷a tæn th−¬ng. Trong c¬ thÓ bÞ bÖnh vÉn cã sù duy tr× c©n b»ng nµo ®ã, mÆc dï nã

®; lÖch ra khái giíi h¹n sinh lý. HËu qu¶ cña bÖnh tuú thuéc vµo t−¬ng quan gi÷a qu¸

tr×nh g©y rèi lo¹n, tæn th−¬ng vµ qu¸ tr×nh phôc håi, söa ch÷a.

+ BÖnh lµm gi¶m kh¶ n¨ng thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh.

+Víi ng−êi, c¸c t¸c gi¶ ®Ò nghÞ thªm: bÖnh lµm gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng vµ kh¶

n¨ng hoµ nhËp x; héi.

2.3. Møc ®é trõu t−îng vµ møc cô thÓ trong x¸c ®Þnh (®Þnh nghÜa) bÖnh

a. Møc trõu t−îng cao nhÊt khi x¸c ®Þnh tæng qu¸t vÒ bÖnh

Nã ph¶i bao hµm ®−îc mäi biÓu hiÖn (dï rÊt nhá) mang tÝnh bÖnh lý (nh− ®au ®ín,

mÊt ngñ). §ång thêi, do cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, nã cßn mang c¶ tÝnh triÕt häc. VËy mét

biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ®−îc xÕp vµo kh¸i niÖm "bÖnh".

"BÖnh lµ sù thay ®æi vÒ l−îng vµ chÊt c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ do tæn th−¬ng

cÊu tróc vµ rèi lo¹n chøc n¨ng, g©y ra do t¸c h¹i tõ m«i tr−êng hoÆc tõ bªn trong c¬

thÓ"...

b. Gi¶m møc trõu t−îng h¬n n÷a, ng−êi ta ®Þnh nghÜa bÖnh nh− qu¸ tr×nh bÖnh lý chung

§ã lµ t×nh tr¹ng th−êng gÆp phæ biÕn (trong nhiÒu c¬ thÓ bÞ c¸c bÖnh kh¸c nhau), cã

tÝnh chÊt t−¬ng tù nhau, kh«ng phô thuéc nguyªn nh©n, vÞ trÝ tæn th−¬ng, loµi vµ cïng

tu©n theo mét quy luËt.

VÝ dô: qu¸ tr×nh viªm. T−¬ng tù, ta cã: sèt, u, rèi lo¹n chuyÓn ho¸,... Trong gi¸o

tr×nh sinh lý bÖnh, chóng ®−îc xÕp vµo phÇn c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý ®iÓn h×nh.

§Þnh nghÜa lo¹i nµy b¾t ®Çu cã øng dông trong thùc tiÔn l©m sµng, ®ång thêi vÉn

gióp ta kh¸i niÖm ho¸ vÒ bÖnh.

c. T¨ng møc cô thÓ h¬n n÷a, khi ta cÇn x¸c ®Þnh lo¹i bÖnh

Nãi kh¸c, ®ã lµ quan niÖm coi mçi bÖnh nh− mét "®¬n vÞ ph©n lo¹i''

. VÝ dô, khi ta

nãi: bÖnh viªm phæi (kh«ng ph¶i viªm nãi chung), bÖnh sèt th−¬ng hµn (kh«ng ph¶i sèt

nãi chung), bÖnh ung th− da (mµ kh«ng ph¶i qu¸ tr×nh u nãi chung),...

Mét trong nh÷ng ®Þnh nghÜa "thÕ nµo lµ mét bÖnh" hiÖn nay ®ang l−u hµnh lµ:

"BÖnh lµ bÊt kú sù sai lÖch hoÆc tæn th−¬ng nµo ®ã vÒ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña

bÊt kú bé phËn, c¬ quan, hÖ thèng nµo cña c¬ thÓ biÓu hiÖn b»ng mét bé triÖu chøng

®Æc tr−ng gióp cho thÇy thuèc cã thÓ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh vµ chÈn ®o¸n ph©n biÖt, mÆc

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

8

dï nhiÒu khi ta ch−a râ nguyªn nh©n, vÒ bÖnh lý häc vµ tiªn l−îng"(tõ ®iÓn y häc

Dorlands, 2000).

§Þnh nghÜa ë møc nµy rÊt cã Ých trong thùc tiÔn: ®Ó ph©n lËp mét bÖnh vµ ®Ó ®Ò ra tiªu

chuÈn chÈn ®o¸n nã. T×m c¸ch ch÷a vµ x¸c ®Þnh thÕ nµo lµ khái bÖnh vµ møc ®é khái.

Cè nhiªn ngoµi ®Þnh nghÜa chung "thÕ nµo lµ mét bÖnh", mçi bÖnh cô thÓ cßn cã

mét ®Þnh nghÜa riªng cña nã ®Ó kh«ng thÓ nhÇm lÉn víi bÊt kú bÖnh nµo kh¸c. Ch¼ng

h¹n ®Þnh nghÜa viªm phæi, lþ, hen, sëi,...

d. Cô thÓ nhÊt lµ x¸c ®Þnh bÖnh ë mçi c¬ thÓ bÖnh cô thÓ

Dï mét bÖnh nµo ®ã ®; cã ®Þnh nghÜa chung, vÝ dô bÖnh viªm phæi; nh−ng viªm

phæi ë c¬ thÓ A kh«ng gièng ë c¬ thÓ B.

Lo¹i ®Þnh nghÜa nµy rÊt cã Ých trong ®iÒu trÞ hµng ngµy. Nã gióp thÇy thuèc chó ý

®Õn tõng c¬ thÓ bÖnh riªng biÖt.

II. XÕp lo¹i bÖnh

Cã nhiÒu c¸ch, mçi c¸ch ®Òu mang nh÷ng lîi Ých nhÊt ®Þnh (vÒ nhËn thøc vµ vÒ thùc

hµnh). Do vËy, chóng tån t¹i mµ kh«ng phñ ®Þnh nhau.

Trªn thùc tÕ, ng−êi ta ®; ph©n lo¹i bÖnh theo:

+ C¬ quan m¾c bÖnh: bÖnh tim, bÖnh phæi, bÖnh gan,... Mçi bÖnh lo¹i nµy ®; cã

riªng mét chuyªn khoa nghiªn cøu vµ ®iÒu trÞ.

+ Nguyªn nh©n g©y bÖnh: bÖnh nhiÔm khuÈn, bÖnh nghÒ nghiÖp.

+ Tuæi vµ giíi: bÖnh s¶n khoa, bÖnh cña gia sóc non, bÖnh l;o ho¸,...

+ Sinh th¸i, ®Þa d−: bÖnh xø l¹nh, bÖnh nhiÖt ®íi.

+ BÖnh sinh: bÖnh dÞ øng, bÖnh tù miÔn, sèc, bÖnh cã viªm.

III. C¸c thêi kú cña mét bÖnh

§iÓn h×nh, mét bÖnh cô thÓ gåm 4 thêi kú, mÆc dï nhiÒu khi thiÕu mét thêi kú nµo ®ã.

- Thêi kú ñ bÖnh (tiÒm tµng): kh«ng cã biÓu hiÖn l©m sµng nµo nh−ng ngµy nay b»ng

c¸c biÖn ph¸p hiÖn ®¹i, nhiÒu bÖnh ®; ®−îc chÈn ®o¸n ngay tõ thêi kú nµy. NhiÒu bÖnh

qu¸ cÊp tÝnh do c¸c t¸c nh©n qu¸ m¹nh, cã thÓ kh«ng cã thêi kú nµy (chÕt do báng, ®iÖn

giËt, mÊt m¸u qu¸ lín, c¸c bÖnh ë thÓ qu¸ cÊp tÝnh,...).

- Thêi kú khëi ph¸t: xuÊt hiÖn mét sè triÖu chøng ®Çu tiªn (khã chÈn ®o¸n chÝnh

x¸c). ë thêi kú nµy xÐt nghiÖm cã vai trß rÊt lín.

- Thêi kú toµn ph¸t: xuÊt hiÖn triÖu chøng ®Çy ®ñ vµ ®iÓn h×nh nhÊt. Tuy nhiªn vÉn

cã nh÷ng thÓ kh«ng ®iÓn h×nh.

- Thêi kú kÕt thóc: cã thÓ kh¸c nhau tuú bÖnh, tuú c¸ thÓ (khái, chÕt, di chøng, trë

thµnh m¹n tÝnh).

Tuy nhiªn, nhiÒu bÖnh hoÆc nhiÒu thÓ bÖnh cã thÓ thiÕu mét hay hai thêi kú nµo ®ã.

VÝ dô: báng toµn th©n, hoÆc ®iÖn giËt kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh.

9

Kh¸i niÖm vÒ m«n häc bÖnh néi khoa gia sóc

I. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc

1. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc: m«n häc "BÖnh néi khoa gia sóc" hay cßn gäi lµ “bÖnh

kh«ng l©y ë gia sóc” lµ m«n häc chuyªn nghiªn cøu nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt l©y

lan ë gia sóc.

2. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh néi khoa gia sóc: BÖnh néi khoa gia sóc hay cßn gäi lµ bÖnh

th«ng th−êng, lµ nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt truyÒn nhiÔm, kh«ng l©y lan tõ con nµy

sang con kh¸c.

VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata; bÖnh viªm thËn, bÖnh viªm phæi lµ nh÷ng bÖnh néi khoa

II. NhiÖm vô cña m«n häc

M«n häc cã nhiÖm vô nghiªn cøu:

1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh

Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa cho gia sóc rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Cã nh÷ng

nguyªn nh©n thuéc vÒ di truyÒn, nguyªn nh©n do ch¨m sãc, nu«i d−ìng, ¨n uèng kh«ng

®óng khoa häc, hoÆc do c¸c nh©n tè vËt lý, hãa häc, vi sinh vËt, còng cã tr−êng hîp x¶y

ra do kÕ ph¸t bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký sinh trïng.

VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata cÊp tÝnh ë gia sóc do nhiÒu nguyªn nh©n g©y nªn. Nh−:

- Do thøc ¨n kÐm phÈm chÊt (thøc ¨n «i mèc, thøc ¨n cã nhiÔm chÊt ®éc).

- Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh

- Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm

- Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký

sinh trïng,...)

- Do m«i tr−êng ch¨n nu«i bÈn thØu, con vËt dÔ bÞ nhiÔm mét sè vi khuÈn ®−êng ruét

(vÝ dô: vi khuÈn E. coli, Salmonella, Clostridium perfringens,...).

Do vËy, viÖc nghiªn cøu nguyªn nh©n ®Ó t×m ra nguyªn nh©n nµo lµ chÝnh vµ nguyªn

nh©n nµo lµ phô ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ nhÊt lµ rÊt quan träng.

2. C¬ chÕ sinh bÖnh

ViÖc nghiªn cøu c¬ chÕ sinh bÖnh cña mét bÖnh lµ hÕt søc quan träng. Bëi v×, trong

qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ bÖnh nÕu biÕt ®−îc c¬ chÕ sinh bÖnh ng−êi ta sÏ ®a ra c¸c biÖn ph¸p ®Ó

c¾t ®øt mét hay nhiÒu giai ®o¹n g©y bÖnh cña bÖnh, tõ ®ã sÏ ®èi phã ®−îc víi sù tiÕn

triÓn cña bÖnh theo c¸c h−íng kh¸c nhau.

VÝ dô: Trong bÖnh viªm phÕ qu¶n phæi (qu¸ tr×nh viªm lµm cho phæi bÞ sung huyÕt

vµ tiÕt nhiÒu dÞch viªm ®äng l¹i trong lßng phÕ qu¶n g©y trë ng¹i qu¸ tr×nh h« hÊp dÉn

®Õn gia sóc khã thë, n−íc mòi ch¶y nhiÒu, ho). Do vËy, khi ®iÒu trÞ ngoµi viÖc dïng

kh¸ng sinh tiªu diÖt vi khuÈn cßn dïng thuèc gi¶m ho vµ gi¶m dÞch thÊm xuÊt ®Ó tr¸nh

hiÖn t−îng viªm lan réng.

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

10

3. TriÖu chøng cña bÖnh

Nghiªn cøu triÖu chøng l©m sµng vµ triÖu chøng phi l©m sµng, ®Ó cã ®ñ t− liÖu gióp

cho sù chÈn ®o¸n bÖnh ®−îc nhanh chãng, chÝnh x¸c. Tõ ®ã, nhanh chãng ®−a ra ph¸c

®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao.

4. Nghiªn cøu c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n

Trong qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n bÖnh, hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n dùa vµo ph−¬ng ph¸p chÈn

®o¸n. Do vËy, ®Ó cã hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c th× chóng ta ph¶i th−êng

xuyªn nghiªn cøu ®Ó ®−a ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n tiªn tiÕn cho kÕt qu¶ chÈn

®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c. Tõ ®ã x©y dùng ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao. KÕt qu¶ chÈn

®o¸n chñ yÕu dùa vµo mÊy yÕu tè sau:

- Hái bÖnh: Qua hái bÖnh sÏ biÕt ®−îc hoµn c¶nh g©y bÖnh, møc ®é bÖnh, thÓ bÖnh

vµ bÖnh sö cña gia sóc bÖnh.

- C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n: HiÖu qu¶ chÈn ®o¸n tû lÖ thuËn víi ph−¬ng ph¸p

chÈn ®o¸n (ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cÇn tiªn tiÕn, hiÖn ®¹i th× hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n cµng

cao. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn tiÕn bé khoa häc

kü thuËt cña x; héi. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh hiÖn nay lµ:

- C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n l©m sµng (nh×n, sê n¾n, gâ, nghe)

- C¸c ph−¬ng ph¸p phi l©m sµng (b»ng c¸c xÐt nghiÖm) ®Ó t×m ra tÝnh chÊt ®Æc thï

cña bÖnh (khi c¸c bÖnh cã tÝnh chÊt l©m sµng gièng nhau).

- C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n chuyªn biÖt (X quang, néi soi, siªu ©m,...). C¸c

ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông khi th«ng qua chØ tiªu vµ tÝnh chÊt l©m sµng cña bÖnh

vÉn kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. VÝ dô: BÖnh viªm bao tim do ngo¹i vËt ë thêi k× ®Çu, sái

thËn, c¸c bÖnh ë van tim. C¸c tr−êng hîp nµy nÕu chØ sö dông ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n

l©m sµng th× kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. Do vËy, ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n

chuyªn biÖt míi x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh.

5. Nghiªn cøu tiªn l−îng cña bÖnh

§Ó ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é cña bÖnh vµ kh¶ n¨ng håi phôc cña bÖnh. Tõ ®ã ®−a ra

quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ hay kh«ng ®iÒu trÞ vµ ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp.

6. Nghiªn cøu biÖn ph¸p ®iÒu trÞ

§Ó t×m ra c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao vµ rót ng¾n liÖu tr×nh ®iÒu trÞ. Tõ

®ã, tr¸nh ®−îc sù l;ng phÝ thuèc vµ n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ trong ®iÒu trÞ.

III. Sù kh¸c nhau gi÷a bÖnh néi khoa vµ bÖnh truyÒn nhiÔm

BÖnh néi khoa vµ bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù kh¸c nhau vÒ :

1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh

+ Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa gåm nhiÒu yÕu tè (m«i tr−êng, thêi tiÕt, thøc ¨n,

ch¨m sãc nu«i d−ìng,...).

VÝ dô: BÖnh viªm phÕ qu¶n phæi ë gia sóc do nhiÒu yÕu tè g©y nªn:

- Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm

11

- Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh ®ét ngét

- Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ bÖnh giun ë phÕ qu¶n,...)

- Do gia sóc hÝt ph¶i mét sè khÝ ®éc trong chuång nu«i (H2S, NH3

,...)

+ Nguyªn nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm lµ vi sinh vËt vµ chØ cã mét. VÝ dô: bÖnh tô

huyÕt trïng ë gia sóc chØ do vi khuÈn Pasteurella g©y nªn, bÖnh phã th−¬ng hµn ë gia

sóc chØ do vi khuÈn Salmonella g©y nªn.

2. TÝnh chÊt l©y lan

+ BÖnh néi khoa: kh«ng cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc

víi nhau, hoÆc khi con vËt kháe tiÕp xóc trùc tiÕp víi chÊt th¶i cña con vËt èm. VÝ dô ë

bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi, bÖnh viªm thËn,...

+ BÖnh truyÒn nhiÔm: cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc

víi nhau, hoÆc con vËt kháe tiÕp xóc víi chÊt th¶i cña con vËt èm vµ dÔ dµng g©y nªn æ

dÞch lín. VÝ dô: ë bÖnh dÞch t¶ lîn, bÖnh lë måm long mãng, bÖnh cóm gµ,...

3. Sù h×nh thµnh miÔn dÞch

+ ë bÖnh néi khoa: kh«ng cã sù h×nh thµnh miÔn dÞch cña c¬ thÓ sau khi con vËt

bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt cã thÓ m¾c mét bÖnh nhiÒu lÇn. VÝ

dô: bÖnh viªm thËn cÊp, bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi,...

+ ë bÖnh truyÒn nhiÔm: hÇu hÕt c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù h×nh thµnh miÔn dÞch

cña c¬ thÓ khi con vËt bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt hiÕm khi

m¾c l¹i bÖnh ®ã n÷a. VÝ dô khi gµ m¾c bÖnh Newcastle vµ khái bÖnh th× con gµ ®ã hiÕm

khi m¾c l¹i bÖnh nµy n÷a.

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

12

§¹i c−¬ng vÒ ®iÒu trÞ häc

I. Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc

Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã liªn quan rÊt mËt thiÕt víi sù hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ

nguyªn nh©n vµ c¬ chÕ sinh bÖnh. ChÝnh v× vËy, còng nh− c¸c kh¸i niÖm kh¸c, kh¸i niÖm

vÒ ®iÒu trÞ lu«n thay ®æi qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña lÞch sö loµi ng−êi.

ë thêi kú m«ng muéi: víi kh¶ n¨ng t− duy vµ hiÓu biÕt cña con ng−êi víi thÕ giíi tù

nhiªn cßn hÕt søc h¹n chÕ, ng−êi ta cho r»ng v¹n vËt ®Òu do ®Êng thÇn linh, siªu nhiªn

t¹o ra. Do ®ã, bÖnh tËt lµ sù trõng ph¹t cña ®Êng thÇn linh, lµ sù quÊy ph¸, ¸m ¶nh cña

ma tµ, quû qu¸i. ChÝnh v× vËy, quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ ë thêi kú nµy lµ tÕ lÔ, cóng khÊn vµ

cÇu xin c¸c ®Êng thÇn linh hoÆc nhê c¸c ®Êng thÇn linh xua ®uæi tµ ma ®Ó ban cho ®−îc

khái bÖnh.

§©y lµ nh÷ng quan niÖm duy t©m hÕt søc sai lÇm vÒ c¸c vËt vµ c¸c hiÖn t−îng trong

tù nhiªn còng nh− vÒ bÖnh. Quan niÖm nµy hiÖn nay vÉn cßn tån t¹i ë mét sè c¸c th«n

b¶n cña c¸c vïng miÒn nói, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x; héi v¨n minh.

§Õn thêi kú v¨n minh cæ ®¹i: con ng−êi ®; biÕt s¶n xuÊt vµ sö dông c¸c c«ng cô lao

®éng b»ng kim lo¹i, tõ ®ã víi c¸c trùc quan cña m×nh ng−êi Trung Quèc cæ ®¹i ®; cho

r»ng: V¹n vËt trong tù nhiªn ®Òu ®−îc cÊu thµnh 5 nguyªn tè (kim, méc, thuû, ho¶ thæ).

C¸c mèi quan hÖ nµy n»m trong mèi t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c rµng buéc lÉn nhau vµ

cïng nhau tån t¹i. BÖnh tËt lµ sù mÊt c©n b»ng gi÷a c¸c mèi quan hÖ nµy. Tõ ®ã ng−êi ta

cho r»ng ®iÒu trÞ lµ lËp l¹i mèi c©n b»ng gi÷a c¸c yÕu tè nµy b»ng c¸ch kÝch thÝch mÆt

yÕu (bæ) vµ ¸p chÕ mÆt m¹nh (t¶).

ë thêi kú hiÖn ®¹i: Khi tr×nh ®é khoa häc ®; cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc trªn

nhiÒu lÜnh vùc, con ng−êi ®; cã nh÷ng hiÓu biÕt ngµy cµng s©u s¾c h¬n vÒ bÖnh nguyªn

häc vµ sinh bÖnh häc th× quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ còng chuÈn x¸c vµ khoa häc h¬n. Vµ tõ

®ã ng−êi ta ®−a ra nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã tÝnh khoa häc.

§iÒu trÞ häc lµ m«n häc nh»m ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh tèt nhÊt, an

toµn nhÊt t¸c ®éng ®èi víi c¬ thÓ bÖnh ®Ó lµm cho c¬ thÓ ®ang m¾c bÖnh nhanh chãng

håi phôc trë l¹i b×nh th−êng vµ mang l¹i søc khoÎ vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc, nh−:

+ Dïng thuèc (nh− dïng kh¸ng sinh trong ®iÒu trÞ nhiÔm khuÈn, bæ sung canxi,

phospho vµ vitamin D trong bÖnh mÒm x−¬ng vµ cßi x−¬ng,...).

+ Dïng ho¸ chÊt (nh− dïng xanh methylen trong ®iÒu trÞ tróng ®éc HCN, dïng

Na2SO4

hoÆc MgSO4

trong tÈy röa ruét ë bÖnh viªm ruét hay trong ch−íng h¬i d¹ cá, t¾c

nghÏn d¹ l¸ s¸ch).

+ Dïng lý liÖu ph¸p (nh− dïng ¸nh s¸ng, dïng nhiÖt, dïng n−íc, dïng dßng

®iÖn,...).

+ §iÒu tiÕt sù ¨n uèng vµ hé lý tèt (nh− trong bÖnh xeton huyÕt ph¶i gi¶m thøc ¨n

chøa nhiÒu protein, lipit vµ t¨ng thøc ¨n th« xanh, trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y ph¶i

gi¶m thøc ¨n xanh chøa nhiÒu n−íc vµ thøc ¨n tanh,...).

13

II. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n trong ®iÒu trÞ häc

§iÒu trÞ häc hiÖn ®¹i lµ kÕ thõa sù nghiÖp cña c¸c nhµ y häc lçi l¹c (B«tkin,

Pavlop,...). Dùa trªn quan ®iÓm c¬ b¶n lµ “C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt, hoµn chØnh,

lu«n lu«n liªn hÖ chÆt chÏ víi ngo¹i c¶nh vµ chÞu sù chØ ®¹o cña thÇn kinh trung −¬ng”.

Víi sù tiÕn bé kh«ng ngõng cña sinh häc, y häc, d−îc häc, ®iÒu trÞ häc lu«n lu«n thay

®æi vÒ ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt. Tuy vËy, vÉn cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thay ®æi vµ

lu«n lu«n ®óng mµ ng−êi thÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng. Nh÷ng nguyªn t¾c chÝnh gåm:

1. Nguyªn t¾c sinh lý

Chóng ta thÊy r»ng mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ ®Òu chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh

víi môc ®Ých lµ ®Ó thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh lu«n lu«n thay ®æi, n©ng cao ®−îc søc

chèng ®ì víi bÖnh nguyªn mµ ta gäi chung lµ ph¶n x¹ b¶o hé cña c¬ thÓ (®ã lµ hiÖn

t−îng thùc bµo, qu¸ tr×nh sinh tÕ bµo, m« bµo míi, h×nh thµnh miÔn dÞch, gi¶i ®éc,...).

Do vËy, theo nguyªn t¾c nµy tøc lµ chóng ta ph¶i t¹o cho c¬ thÓ bÖnh thÝch nghi trong

hoµn c¶nh thuËn lîi ®Ó n©ng cao søc chèng ®ì bÖnh nguyªn, cô thÓ:

+ §iÒu chØnh khÈu phÇn thøc ¨n (vÝ dô: trong chøng xeton huyÕt ph¶i t¨ng l−îng

gluxit vµ gi¶m l−îng protein, lipit trong khÈu phÇn thøc ¨n; trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y

ph¶i gi¶m khÈu phÇn thøc ¨n xanh nhiÒu n−íc vµ thøc ¨n tanh,...).

+ T¹o ®iÒu kiÖn tiÓu khÝ hËu thÝch hîp (vÝ dô: trong bÖnh c¶m nãng, c¶m n¾ng ph¶i

®Ó gia sóc n¬i tho¸ng vµ m¸t).

+ Gi¶m bít kÝch thÝch ngo¹i c¶nh (vÝ dô: trong bÖnh uèn v¸n, chã d¹i th× ph¶i tr¸nh

¸nh s¸ng, n−íc, c¸c kÝch thÝch t¸c ®éng m¹nh)

+ T×m mäi biÖn ph¸p ®Ó t¨ng søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ, t¨ng c−êng sù b¶o vÖ cña da vµ

niªm m¹c (b»ng dïng vitamin A, vitamin C), t¨ng c−êng thùc bµo cña b¹ch cÇu, t¨ng sù

h×nh thµnh kh¸ng thÓ, t¨ng sù gi¶i ®éc cña gan vµ thËn,...

2. Nguyªn t¾c chñ ®éng tÝch cùc

Theo nguyªn t¾c nµy ®ßi hái ng−êi thÇy thuèc ph¶i thÊm nhuÇn ph−¬ng ch©m “ch÷a

bÖnh nh− cøu ho¶”. Tøc lµ ph¶i:

+ Kh¸m bÖnh sím

+ ChÈn ®o¸n bÖnh nhanh

+ §iÒu trÞ kÞp thêi

+ §iÒu trÞ liªn tôc vµ ®ñ liÖu tr×nh

+ Chñ ®éng ng¨n ngõa nh÷ng diÔn biÕn cña bÖnh theo c¸c chiÒu h−íng kh¸c nhau

(VÝ dô: trong bÖnh ch−íng h¬i d¹ cá sÏ dÉn tíi t¨ng ¸p lùc xoang bông vµ chÌn Ðp phæi

lµm cho gia sóc ng¹t thë mµ chÕt. Do vËy, trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ cÇn theo dâi sù tiÕn

triÓn cña qu¸ tr×nh lªn men sinh h¬i trong d¹ cá.

+ KÕt hîp c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó thu ®−îc hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cao. VÝ dô: trong bÖnh

viªm phæi ë bª, nghÐ cã thÓ dïng mét trong c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ sau:

- Dïng kh¸ng sinh tiªm b¾p kÕt hîp víi thuèc trî søc, trî lùc vµ c¸c thuèc ®iÒu trÞ

triÖu chøng.

Giáo trình Bệnh nội khoa gia súc

14

- Dïng kh¸ng sinh kÕt hîp víi Novocain ë nång ®é 0,25- 0,5% phong bÕ h¹ch sao.

Trong 2 ph−¬ng ph¸p nµy th× ph−¬ng ph¸p phong bÕ cã hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ vµ hiÖu qu¶

kinh tÕ cao nhÊt. Do vËy ta nªn chän ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ thø hai.

3. Nguyªn t¾c tæng hîp (§iÒu trÞ ph¶i toµn diÖn)

C¬ thÓ lµ mét khèi thèng nhÊt vµ chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh. Do vËy, khi mét

khÝ quan trong c¬ thÓ bÞ bÖnh ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn toµn th©n. Cho nªn trong c«ng t¸c ®iÒu

trÞ muèn thu ®−îc hiÖu qu¶ cao chóng ta kh«ng chØ dïng mét lo¹i thuèc, mét biÖn ph¸p,

®iÒu trÞ côc bé ®èi víi c¬ thÓ bÖnh mµ ph¶i dïng nhiÒu lo¹i thuèc, nhiÒu biÖn ph¸p, ®iÒu

trÞ toµn th©n. VÝ dô: trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y do nhiÔm khuÈn ë gia sóc. Ngoµi viÖc

dïng thuèc diÖt vi khuÈn cßn ph¶i dïng thuèc n©ng cao søc ®Ò kh¸ng, trî søc, trî lùc, bæ

sung c¸c chÊt ®iÖn gi¶i cho c¬ thÓ kÕt hîp víi ch¨m sãc hé lý tèt.

Trong bÖnh béi thùc d¹ cá, ngoµi biÖn ph¸p dïng thuèc lµm t¨ng nhu ®éng d¹ cá

cßn ph¶i dïng thuèc lµm nh;o thøc ¨n trong d¹ cá, trî søc, trî lùc vµ t¨ng c−êng gi¶i

®éc cho c¬ thÓ cßn ph¶i lµm tèt kh©u hé lý ch¨m sãc (cô thÓ: ®Ó gia sóc ë t− thÕ ®Çu cao

®u«i thÊp, xoa bãp vïng d¹ cá th−êng xuyªn).

4. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ theo tõng c¬ thÓ (®iÒu trÞ ph¶i an toµn vµ hîp lý)

Cïng mét lo¹i kÝch thÝch bÖnh nguyªn, nh−ng ®èi víi tõng c¬ thÓ th× sù biÓu hiÖn vÒ

bÖnh lý cã kh¸c nhau (sù kh¸c nhau ®ã lµ do sù ph¶n øng cña tõng c¬ thÓ vµ do c¬ n¨ng

b¶o vÖ, lo¹i h×nh thÇn kinh cña mçi con vËt cã kh¸c nhau). Do vËy trong ®iÒu trÞ cÇn

ph¶i chó ý tíi tr¹ng th¸i cña tõng con bÖnh ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp, tr¸nh

tr−êng hîp dïng mét lo¹i thuèc cho mét lo¹i bÖnh, mét lo¹i thuèc cho tÊt c¶ c¸c lo¹i con

bÖnh kh¸c nhau mµ kh«ng qua kh¸m bÖnh, tr¸nh tr−êng hîp nghe bÖnh råi kª ®¬n.

Sö dông thuèc nµo hoÆc mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nµo, tr−íc hÕt ph¶i chó ý ®Õn vÊn

®Ò an toµn (tr−íc hÕt ph¶i kh«ng cã h¹i). Tõ l©u ®êi nay nã vÉn lµ mét ph−¬ng ch©m

hµng ®Çu mçi khi tiÕn hµnh ®iÒu trÞ. TÊt nhiªn trong ®iÒu trÞ ®«i khi còng cã thÓ x¶y ra

nh÷ng biÕn chøng hoÆc nh÷ng t¸c dông phô kh«ng mong muèn, nh−ng ph¶i l−êng tr−íc

vµ ph¶i hÕt søc h¹n chÕ sù xuÊt hiÖn cña chóng ë møc tèi ®a cho phÐp vµ ph¶i cã sù

chuÈn bÞ ®èi phã khi chóng xuÊt hiÖn.

Mçi khi tiÕn hµnh ®iÒu trÞ cho bÊt cø con bÖnh nµo, ph¶i cã sù c©n nh¾c kü l−ìng.

Cho thuèc g× ph¶i dùa trªn c¬ së chÈn ®o¸n bÖnh chÝnh x¸c vµ toµn diÖn, ph©n biÖt bÖnh

chÝnh vµ bÖnh phô, nguyªn nh©n vµ triÖu chøng, thÓ bÖnh vµ biÕn chøng, c¬ ®Þa vµ hoµn

c¶nh cña con bÖnh. §iÒu nµy lµm ®−îc tèt hay kh«ng lµ tuú thuéc vµo ®é chuyªn m«n

cña ng−êi thÇy thuèc, kiÕn thøc vµ bÖnh häc, kinh nghiÖm hµnh nghÒ cña tõng ng−êi.

ChÊt l−îng ®iÒu trÞ phô thuéc phÇn lín vµo ®é chÝnh x¸c cña chÈn ®o¸n, sù theo dâi s¸t

sao cña ng−êi thùc hiÖn y lÖnh vµ kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ tiªn l−îng bÖnh cña thÇy thuèc.

VÝ dô. Trong bÖnh béi thùc d¹ cá thuèc cã t¸c dông lµm t¨ng nhu ®éng d¹ cá m¹nh

nhÊt lµ pilocarpin, nh−ng ë gia sóc cã chöa th× kh«ng dïng ®−îc (v× nã sÏ g©y sÈy thai).

Cho nªn, ®Ó kh«ng g©y sÈy thai vµ con vËt vÉn khái bÖnh th× ng−êi b¸c sÜ ph¶i trùc tiÕp

kh¸m bÖnh vµ ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp.

Tãm l¹i theo nguyªn t¾c nµy, ng−êi ta ®; ®−a ra nh÷ng chØ ®Þnh vµ chèng chØ ®Þnh

khi dïng thuèc, liÒu l−îng thuèc cho tõng lo¹i, tõng c¸ thÓ, tuæi cña gia sóc,... Nh»m

môc ®Ých lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho con bÖnh nhanh chãng trë l¹i kháe m¹nh b×nh th−êng vµ

kh«ng g©y t¸c h¹i g× cho c¬ thÓ.

15

5. §iÒu trÞ ph¶i cã kÕ ho¹ch

§¸nh trËn ph¶i cã kÕ ho¹ch t¸c chiÕn, chiÕn ®Êu víi bÖnh tËt còng ph¶i cã kÕ ho¹ch

cô thÓ, tuú theo t×nh tr¹ng bÖnh nÆng hay nhÑ, cÊp hay m¹n tÝnh.

Muèn lµm kÕ ho¹ch ®iÒu trÞ, ph¶i dùa trªn c¬ së biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh, biÕt thuèc.

5.1. BiÕt bÖnh

Lµ cã chÈn ®o¸n râ rµng, cã tr−êng hîp nguyªn nh©n biÕt ®−îc ngay, dÔ dµng do ®ã

cã thÓ ®iÒu trÞ ngay nguyªn nh©n, ®ã lµ tr−êng hîp lý t−ëng. Nh−ng còng cã tr−êng hîp

khã, ch−a biÕt ngay nguyªn nh©n, lóc nµy ph¶i cã h−íng t×m bÖnh ngay tõ lóc ®Çu, vÒ

sau sÏ ®iÒu chØnh l¹i chÈn ®o¸n. BiÕt bÖnh vÒ ph−¬ng diÖn ®iÒu trÞ häc cßn lµ biÕt kh¶

n¨ng cña y häc hiÖn nay cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc bÖnh hay kh«ng. NÕu lµ tr−êng hîp bÖnh

thuéc lo¹i cã thÓ ®iÒu trÞ khái h¼n ®−îc th× lóc nµy nªn khÈn tr−¬ng ®iÒu trÞ. NÕu lµ

tr−êng hîp bÖnh ch−a cã thÓ ch÷a ®−îc ch¾c ch¾n th× ph¶i cho lo¹i th¶i

5.2. BiÕt con bÖnh

BiÕt bÖnh còng ch−a ®ñ ®Ó ®iÒu trÞ mµ cßn cÇn ph¶i biÕt con bÖnh. Trong viÖc ®iÒu

trÞ bÖnh, ng−êi thÇy thuèc cã mét vai trß quan träng. Hä ph¶i cã kiÕn thøc y häc réng,

ph¶i n¾m ®−îc nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt tèi thiÓu vÒ c¸c chuyªn khoa kh¸c, cã nh− vËy míi

tr¸nh ®−îc thiÕu sãt trong c«ng t¸c hµng ngµy, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp cÊp

cøu.

5.3. BiÕt thuèc

ThÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng thuèc m×nh dù ®Þnh dïng trong ®iÒu trÞ. Do vËy,

biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh còng ch−a ®ñ mµ cÇn biÕt râ thuèc vµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó

¸p dông cho ®óng chØ ®Þnh, ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u. Cô thÓ lµ cÇn ph¶i biÕt d−îc tÝnh, liÒu

l−îng, kh¶ n¨ng t¸c dông cña thuèc, n¾m ch¾c c¸ch sö dông thuèc nh− uèng, tiªm,

truyÒn, thuèc d¸n, thuèc ®¹n, thuèc nhá. VÒ biÖt d−îc (hiÖn nay cã rÊt nhiÒu, tõ nhiÒu

nguån trong n−íc vµ n−íc ngoµi) cÇn ph¶i biÕt ho¹t chÊt lµ g×, liÒu l−îng tèi ®a, tèi

thiÓu. VÒ thuèc ®éc, cÇn biÕt thuèc b¶ng nµo cña quy chÕ thuèc ®éc, liÒu l−îng tèi ®a

cho mét lÇn vµ cho 24 giê.

6. §iÒu trÞ ph¶i ®−îc theo dâi chÆt chÏ

6.1. Theo dâi t¸c dông cña thuèc

Ph¶i theo dâi chÆt chÏ ®Ó xem thuèc cã t¸c dông hay kh«ng, ®Æc biÖt chó ý khi cho

thuèc ®óng quy c¸ch nh−ng bÖnh kh«ng thuyªn gi¶m, kh«ng khái. Trong tr−êng hîp

nµy, nªn kiÓm tra xem chñ con bÖnh cã thùc hiÖn ®óng nh− trong ®¬n thuèc hay kh«ng,

thuèc cßn thêi h¹n hay ®; qu¸ h¹n, ®; bÞ h− háng, thuèc pha chÕ cã ®óng tiªu chuÈn

d−îc ®iÓn hay kh«ng. Còng nªn kiÓm tra l¹i chÕ ®é ¨n uèng, chÕ ®é nghØ ng¬i. Cã

tr−êng hîp cÇn xÐt l¹i chÈn ®o¸n xem cã biÕn chøng míi xuÊt hiÖn hay kh«ng.

6.2. Tr−êng hîp dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc

Khi dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc, ph¶i l−u ý ®Õn kh¶ n¨ng t−¬ng kÞ thuèc. T−¬ng

kÞ thuèc lµ ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai hoÆc nhiÒu vÞ thuèc víi nhau, dÉn tíi sù

biÕn ®æi mét phÇn hoÆc toµn bé c¸c tÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc trong ®¬n thuèc hoÆc t¸c

dông ch÷a bÖnh cña nh÷ng vÞ thuèc chÝnh trong ®¬n thuèc ®ã.