Bảo vệ thực vật

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..0

Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o

Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp Hµ Néi

Chñ biªn

GS.TS. Hµ Quang Hïng

GIÁO TRÌNH

DỊCH HỌC BẢO VỆ THỰC VẬT

(Dùng cho sinh viên ðại học chuyên ngành Bảo vệ thực vật và Cây trồng)

Hµ Néi- 2008

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..1

lêi nãi ®Çu

M«n DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt lµ mét trong nh÷ng m«n häc chuyªn

m«n quan träng cña tr−¬ng tr×nh ®µo t¹o kü s− N«ng häc, chuyªn ngµnh

B¶o vÖ thùc vËt. M«n häc DÞch häc b¶o vÖ thùc vËt cung cÊp nh÷ng kiÕn

thøc c¬ b¶n vÒ thùc tiÔn vÒ dÞch häc. Trong b¶o vÖ thùc vËt, nh÷ng quy

luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu lµm ¶nh

h−ëng nghiªm träng ®Õn n¨ng suÊt phÈm chÊt c©y trång n«ng nghiÖp.

M«n häc cßn gióp ng−êi häc ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cña m«i tr−êng vµ

ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ng−êi ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t sinh

ph¸t triÓn cña dÞch h¹i, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n chÆn, phßng

chèng dÞch h¹i kÞp thêi, hîp lý.

XuÊt ph¸t tõ môc tiªu ®µo t¹o vµ vÞ trÝ m«n häc, trong qu¸ tr×nh

biªn so¹n gi¶i tr×nh "DÞch häc B¶o vÖ thùc vËt", c¸n bé gi¶ng d¹y bé m«n

c«n trïng, khoa n«ng häc ®M cè g¾ng tr×nh bµy khoa häc, ng¾n gän, cËp

nhËt ®Ó ng−êi ®äc tiÕp thu vµ trÝch dÉn tµi liÖu tham kh¶o dÔ dµng.

Gi¶i tr×nh ®−îc ph©n c«ng biªn so¹n nh− sau:

Chñ biªn : GS.TS. Hµ Quang Hïng

Ch−¬ng më ®Çu : GS.TS. Hµ Quang Hïng

Ch−¬ng I : GS.TS Hµ Quang Hïng

Ch−¬ng II : GS.TS Hµ Quang Hïng

Ch−¬ng III : TS §Æng ThÞ Dung

Ch−¬ng IV : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh

Ch−¬ng V : TS §Æng ThÞ Dung

Ch−¬ng VI : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh

Ch−¬ng VII : TS §Æng ThÞ Dung

Ch−¬ng VIII : PGS. TS NguyÔn ThÞ Kim Oanh

Ch−¬ng IX : GS.TS. Hµ Quang Hïng

Mét sè néi dung vµ h×nh ¶nh minh häa trong gi¸o tr×nh ®−îc tham

kh¶o, trÝch dÉn chñ yÕu tõ c¸c tµi liÖu tham kh¶o viÕt ë phÇn cuèi gi¸o

tr×nh.

Do ®iÒu kiÖn vµ thêi gian cã h¹n cho nªn trong biªn soan gi¸o tr×nh

khã tr¸nh khái thiÕu sãt. Chóng t«i mong nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp cña

b¹n ®äc vµ ®ång nghiÖp ®Ó lÇn xuÊt b¶n kÕ tiÕp sÏ hoµn chØnh h¬n.

C¸c t¸c gi¶.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..2

Bµi më ®Çu

1. VÞ trÝ, môc ®Ých vµ yªu cÇu m«n häc

1.1.VÞ trÝ m«n häc

- M«n häc dÞch häc BVTV d¹y cho sinh viªn n¨m thø t− vµ häc

viªn cao häc (Th¹c sü) chuyªn ngµnh BVTV, chuyªn ngµnh c©y trång, di

truyÒn chän t¹o gièng, c«ng nghÖ sinh häc.

- M«n häc cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vµ thùc tiÔn vÒ dÞch

häc trong B¶o vÖ thùc vËt, sau khi ®M häc nh÷ng m«n häc chuyªn s©u cña

khoa häc b¶o vÖ thùc vËt.

- DÞch häc BVTV lµ m«n häc khoa häc nghiªn cøu c¸c qui luËt ph¸t

sinh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c lo¹i dÞch h¹i (dÞch h¹i chñ yÕu) trong

s¶n suÊt n«ng nghiÖp, cho nªn m«n häc gióp häc viªn hiÓu ®−îc nh÷ng

quy luËt kh¸ch quan ®ã vµ ph¸t hiÖn nh÷ng yÕu tè cã thÓ lµm ph¸t sinh

ph¸t triÓn nh÷ng loµi dÞch h¹i c©y trång, trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt nh÷ng biÖn

ph¸p kh«ng cho c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu ph¸t sinh hoÆc ng¨n c¶n chóng

lan truyÒn trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu m«n häc

- Môc ®Ých:

M«n häc dÞch häc BVTV cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ dÞch

tÔ häc cña dÞch h¹i chñ yÕu c©y trång n«ng nghiÖp, diÔn thÓ c¸c vô dÞch vµ

c¸c yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng, ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o nguy c¬ dÞch

h¹i. Trªn c¬ së ®ã ®Ò suÊt biÖn ph¸p phßng ngõa vµ dËp dÞch ®¹t hiÖu qu¶

kinh tÕ, m«i tr−êng vµ xM héi.

-Yªu cÇu:

+ Häc viªn n¾m ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV

sù cÇn thiÕt tiÕn hµnh nghiªn cøu x¸c ®Þnh ®èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p

nghiªn cøu dÞch häc BVTV.

+ Häc viÖn hiÓu dÞch h¹i vµ t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng trong s¶n

xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn sù suÊt hiÖn, diÔn

thÓ, lan truyÒn… cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu, nguy c¬ cña dÞch h¹i.

+ Häc viªn n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh

thµnh, lan truyÒn, ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i trong dÞch häc BVTV.

§Ó gi¶i thÝch v× sao? nh− thÕ nµo? mµ mét sè loµi dÞch h¹i trë thµnh tac

nh©n g©y h¹i nguy hiÓm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; nh÷ng yÕu tè g×? ®M

thóc ®Èy sù tån t¹i cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp.

+ Häc viªn hiÓu dÞch häc BVTV kh«ng ph¶i lµ m«n khoa häc lý

thuyÕt mµ lµ m«n khoa häc cã gi¸ trÞ thùc tiÔn tõ ®ã häc viªn cã kh¶ n¨ng

ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ dÞch h¹i ®Ò xuÊt biÖn ph¸p ng¨n ngõa, thanh to¸n c¸c

laäi dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp , võa b¶o vÖ m«i tr−êng

sèng cña con ng−êi, ®éng vËt nu«i.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..3

+ Häc viªn biÕt vËn dông thèng kª häc trong ®¸nh gi¸ (Pest Risk

Asscssments) nguy c¬ dÞch h¹i, m« h×nh ho¸ biÕn thÓ cña dÞch h¹i vµ hiÖu

qu¶ kinh tÕ, xM héi, m«i tr−êng khi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa,

ng¨n chÆn dÞch h¹i.

+ Häc viªn cã kh¶ n¨ng truyÒn b¸ th«ng tin, khuyÕn c¸o ng−êi

n«ng d©n tham gia ph¸t hiÖn, phßng ngõa, ng¨n chÆn kÞp thêi dÞch h¹i c©y

trång n«ng nghiÖp.

2. Mét sè kh¸i niÖn c¬ b¶n vÒ dÞch häc BVTV.

- DÞch häc BVTV (Epidemiology in Plant Protection) lµ m«n khoa

häc nghiªn cøu c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn, ®×nh chØ c¸c loµi dÞch

h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ nh÷ng biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn

chóng.

- DÞch häc (Epidemiology) víi mét nhµ khoa häc bÖnh c©y DÞch

häc lµ mét m«n khoa häc cña bÖnh trong quÇn thÓ nh÷ng nghiªn cøu vÒ sù

ph¸t triÓn vµ lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù

lan truyÒn cña bÖnh còng nh− c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn lan truyÒn cña

chóng. Nãi mét c¸ch nguyªn häc (Etymologically) hay nguån gèc lÞch sö

cña mét tõ.

epi: NghiM tõ tiÕng Hy l¹p lµ cã quan hÖ gÇn hay dùa trªn, chØ mét

sù gia t¨ng ®ang tíi nhanh.

demos: Cã nghÜa lµ nh÷ng ng−êi

Epidenmios: Cã nghÜa lµ C¸i g× ë gi÷a nh÷ng con ng−êi

Epidemic: Sù t¨ng lªn c¶u bÖnh trong quÇn thÓ vËt chñ c©y trång

theo kh«ng gian vµ thêi gian

§Ó miªu t¶ bÖnh trªn c©y tõ epiphytotic lµ ®óng h¬n c¶ nh÷ng Ýt

dïng phæ biÕn (bëi v× Fytos tõ Hy L¹p cã nghÜa lµ C©y)

- DÞch häc m« t¶(Descriptive epidemiology) cã nghÜa lµ miªu t¶

dÞch h¹i vµ yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn chóng

- DÞch häc sè l−îng, ®Þnh l−îng (quanLitative epidemiology) cã

nghÜa lµ ®Þnh l−îng hay ®o kÝch th−íc kh¸c cña dÞch h¹i

- DÞch häc so s¸nh (Compartive epidemiology) cã nghÜa lµ so s¸nh

c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau (chóng cã thÓ cïng dÞch h¹i nh−ng ë hÖ sinh th¸i

kh¸c nhau hoÆc thËm chÝ c¸c dÞch h¹i kh¸c nhau)

- Chu kú sèng trùc tiÕp (Direct life cycle. trong ®ã mét loµi ký sinh

®−îc chuyÓn vµo tõ mét vËt chñ tíi chu kú tiÕp theo mµ kh«ng cÇn mét vËt

chñ trong thêi gian hoÆc vect¬ cña loµi kh¸c.

- DÞch häc sinh th¸i (Ecological Epidemiology) mét nh¸nh cña

dÞch nh− liªn kÕt qu¶ cña ph¶n øng sinh th¸i gi÷a quÇn thÓ vËt chñ vµ t¸c

nh©n ký sinh.

- DÞch ®éng vËt (Epizootic. mét dÞch xuÊt hiÖn trªn quÇn thÓ vËt chñ

lµ thùc vËt.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..4

- BÖnh dÞch ph©n bè réng (Pandemic. mét dÞch h¹i ph©n bè réng

trong kh«ng gian.

- Lan truyÒn bÖnh (Transinission) qu¸ tr×nh mét dÞch h¹i chuyÓn tõ

vËt chñ, vïng g©y h¹i nµy sang sinh vËt chñ, vïng g©y h¹i nµy sang vËt

chñ, vïng g©y h¹i míi. Cã hai kiÓu truyÒn lan ngang vµ th¼ng ®øng.

- DÞch h¹i (Pest) bÊt kú loµi, chñng hoÆc nßi sinh häc cña thùc vËt,

®éng vËt, vi sinh vËt g©y h¹i thùc vËt (c©y trång) vµ s¶n phÈm cña c©y

trång.

- DiÖn tÝch phi dÞch h¹i (Pest frec Area. mét diÖn tÝch trång trät ë

®ã laßi dÞch h¹i chñ yÕu kh«ng xuÊt hiÖn khi ®−îc biÓu thÞ b»ng dÊu hiÖu

khoa häc.

- Ph©n tÝch nguy c¬ dÞch h¹i (Pest rick Analysis) qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸

dÊu hiÖu sinh häc, kinh tÕ vµ khÝa c¹nh khoa häc kh¸c cña dÞch h¹i ®Ó

quyÕt ®Þnh liÖu dÞch h¹i ®ã nªn cÇn ®iÒu khiÓn.

3. LÞch sö ph¸t triÓn m«n häc.

DÞch häc BVTV lµ m«n khoa häc cæ nh−ng còng lµ m«n t−¬ng ®èi

trÎ trong khoa häc BVTV.

DÞch häc BVTV lµ cæ v× ngay tõ thêi cæ khi con ng−êi ph¶i ®èi phã

víi dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp b»ng hµng lo¹t nh÷ng biÖn ph¸p th«

s¬.

DÞch häc BVTV lµ trÎ v× míi ph¸t triÓn m¹nh khi c¸c m«n häc, ngµnh

häc cã liªn quan h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh−: Thèng kª, VËt lý, Sinh th¸i

häc, KhÝ t−îng häc, XM héi häc, To¸n häc, Kinh tÕ häc, Tin häc vµ khoa häc

m¸y tÝnh…

3.1. DÞch häc thêi cæ ®¹i.

Nh÷ng kiÕn thøc s¬ gi¶n vÒ dÞch häc ®M xuÊt hiÖn g¾n liÒn víi nhu

cÇu cña thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, giao l−u hµng ho¸ gi÷a c¸c vïng,

c¸c n−íc. Nh÷ng vô dÞch x¶y ra trong thêi k× nµy ®M cung cÊp nh÷ng dÊu

hiÖu ®Çu tiªn quan s¸t, nghiªn cøu vÒ dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn suÊt hiÖn lan

truyÒn cña chóng, mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ ho¹t

®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi.

Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tÝnh chèng chÞu, miÔn dÞch häc cña c©y ®−îc

h×nh thµnh ë møc s¬ khai.

3.2. DÞch häc thêi kú phong kiÕn.

Sù ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nãi riªng

trong thêi k× nay ®M lµm thay ®æi lùc l−îng xM héi, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn

cña nhiÒu ngµnh khoa häc. Trªn c¬ së kinh nghiÖm ng¨n ngõa phßng

chèng c¸c lo¹i dÞch haÞ c©y trång nhiÒu kh¸i niÖm mang tÝnh chÊt khoa

häc vÒ c¸c quy luËt ph¸t sinh, lan truyÒn ®−êng chØ cña c¸c loµi dÞch h¹i

s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa, tiªu diÖt dÞch h¹i ®M ra

®êi nh»m tr¸nh l©y lan cña dÞch h¹i tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, n−íc

nµy sang n−íc kh¸c.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..5

3.3. DÞch häc trong thêi kú ph¸t triÓn T− b¶n chñ nghÜa.

§©y lµ thêi kú mµ sù c¹nh tranh trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong

giao l−u bu«n b¸n s¶n phÈm n«ng nghiÖp t¨ng lªn mét c¸ch m¹nh mÏ,

nhiÒu n«ng d©n nghÌo ph¶i bá ruéng vµo thµnh thÞ ®Ó kiÕm sèng; NhiÒu

cuéc chiÕn tranh x©m l−îc cïng víi nh÷ng vô dÞch lín s¶y ra liªn tôc ®M

lµm ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i, ®Õn søc khoÎ con ng−êi vµ ®éng

vËt nu«i. NhiÒu ngµnh khoa häc trong thêi kú nµy ®M ph¸t triÓn lµm c¬ së

ph©n tÝch nguyªn nh©n c¸c vô dÞch, nguy c¬ cña dÞch h¹i chñ yÕu trong

s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. §ång thêi sö dông nh÷ng hiÓu biÕt ®ã ®Ó ng¨n ngõa

thanh to¸n cã hiÖu qu¶ c¸c loµi dÞch h¹i võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp

võa b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i.

3.4. DÞch häc BVTV ph¸t triÓn ë ViÖt Nam.

- Tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng 8, n−íc ta lµ mét n−íc thuéc ®Þa, l¹c hËu

vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ khoa häc. Nh©n d©n ®Æc biÖt lµ ng−êi n«ng d©n lao

®éng cùc khæ d−íi ¸ch, ¸p bøc bãc lét cña bän thùc d©n phong kiÕn.

Trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nhiÒu vô dÞch suÊt hiÖn lan truyÒn vµ g©y ra

nhiÒu thiÖt h¹i ®¸ng kÓ, ng−êi n«ng d©n thiÕu hiÓu biÕt ®µnh ph¶i bã tay,

mong chê vµo trêi ®Êt, thÇn th¸nh ®Ó ng¨n ngõa dÞch h¹i.

- Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8, c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ thùc vËt cña n−íc ta

b¾t ®Çu do chÝnh c¸n bé ViÖt Nam thùc hiÖn, chóng ta cßn rÊt nhiÒu h¹n

chÕ, yÕu kÐm c¶ vÒ kiÕn thøc, tµi liÖu, ph−¬ng tiÖn c¬ së vËt chÊt cho ®iÒu

tra nghiªn cøu, lÉn ®éi ngò c¸n bé cã ®ñ tr×nh ®é chuyªn m«n. HÇu hÕt

c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thùc tr¹ng dÞch h¹i c©y trång, diÔn thÓ vµ sù lan

truyÒn cña chóng còng nh− biÖn ph¸p phßng chèng, ng¨n ngõa dÞch h¹i, ta

cßn ph¶i dùa vµo tµi liÖu n−íc ngoµi vµ mét sè Ýt do Ph¸p ®Ó l¹i hoÆc nhê

sù h−íng dÉn cña chuyªn gia n−íc ngoµi.

Víi môc tiªu phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®¸p øng nhu cÇu cña

xuÊt khÈu vµ trong n−íc, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c BVTV ë n−íc ta ®M cã

nhiÒu thµnh tÝch to lín trong c«ng cuéc ng¨n ngõa, phßng chèng c¸c vô

dÞch g©y h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

+ Chóng ta dÇn dÇn hÖ thèng ®−îc thµnh phÇn loµi dÞch h¹i, t×m

hiÓu sù ph¸t sinh, lan réng cña c¸c loµi dÞch h¹i chñ yÕu ë mçi hÖ sinh

th¸i n«ng nghiÖp nhÊt ®Þnh, t×m hiÓu vµ x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè ph¸t sinh

dÞch h¹i mang tÝnh ®Æc thï.

+ Thùc nghiÖm vµ ®Ò suÊt c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa thanh to¸n c¸c

loµi dÞch h¹i ®Ó võa b¶o vÖ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, võa b¶o vÖ m«i tr−êng

sinh th¸i, søc khoÎ céng ®ång.

C©u hái «n tËp:

C©u 1. Tr×nh bµy mét sè kh¸I niÖm vÒ Dich häc B¶o vÖ thùc vËt, cho vÝ dô.

C©u 2. Tr×nh bµy ng¾n gän lÞch sö nghiªn cøu Dich häc B¶o vÖ thùc vËt

trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..6

Ch−¬ng 1. DÞch h¹i vµ t×nh h×nh g©y h¹i cña chóng ®èi

víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp

1. DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp

- DÞch h¹i lµ g×?

DÞch h¹i lµ bÊt kú loµi, chñng, nßi sinh häc cña thùc vËt, ®éng vËt,

vi sinh vËt g©y h¹i c©y trång vµ s¶n phÈm cña c©y trång. (Theo FAO 1990,

söa l¹i FAV 1995, C«ng −íc quèc tÕ 1997).

DÞch h¹i bao gåm bÊt cø c¬ thÓ sèng nµo g©y h¹i c©y trång hoÆc

g©y ra thiÖt h¹i ®èi víi lîi Ých l¹i c©y trång cña con ng−êi.

§Þnh nghÜa dÞch h¹i cã thÓ thay ®æi theo nhiÒu ®iÒu chuÈn kh¸c

nhau, nh−ng ®Þnh nghÜa chung nhÊt cña dÞch h¹i lµ bÊt kú loµi thùc vËt,

®éng vËt nµo g©y h¹i hay lµm t¸c h¹i tíi con ng−êi, ®éng vËt nu«i, c©y

trång, s¶n phÈm cña c©y trång thËm trÝ lµm quÊy nhiÔu víi………g©y ¶nh

h−ëng h¹i.

- DÞch häc cã ý nghÜa kinh tÕ lµ dÞch h¹i g©y ra thiÖt h¹i ®¸ng kÓ

cho c©y trång lµm gi¶m ®¸ng kÓ n¨ng suÊt, phÈm chÊt c©y trång, lµm ¶nh

h−ëng tíi quyÒn lîi ng−êi s¶n xuÊt (n«ng d©n).

- Phøc hîp dÞch h¹i: Trong ®iÒu kiÖn th«ng th−êng, trªn quéng hay

ngay trªn c©y trång bÞ tÊn c«ng bëi nhiÒu loµi (nhãm) dÞch h¹i. §Ó phßng

chèng chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh cÈn thËn loµi dÞch h¹i nguy hiÓm

(KEYPESTS) vµ phèi hîp hµi hoµ c¸c biÖn ph¸p.

- Phæ dÞch h¹i lµ tæng sè d¹ng hay loµi dÞch h¹i tÊn c«ng g©y h¹i

mét lo¹i c©y trång nµo ®ã vµ cã liªn quan trªn mét diÖn tÝch trång trät

nhÊt ®Þnh.

2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt

n«ng nghiÖp.

2.1. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp trªn thÕ giíi.

- BÖnh h¹i c©y trång bao gåm NÊm, vi khuÈn, viruts Phytoplasnea

chóng xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i ®¸ng kÓ ®Õn n¨ng suÊt, phÈm chÊt

s¶n phÈm n«ng nghiÖp thËm chÝ cßn lµm ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh

th¸i. NhiÒu lo¹i bÖnh g©y h¹i h¹t gièng, c©y con ë v−ên −¬m, nguyªn vËt

liÖu nh©n gièng, ®Æc biÖt nh÷ng loµi bÖnh lµ ®èi t−îng kiÓm dÞch thùc vËt.

+ BÖnh th¸n thñ Gromerella cingulata (giai ®o¹n bµo tö

Colletotrichun glocosporioides) g©y h¹i kh¸ phæ biÕn vµ nguy hiÓm trªn

Xoµi vµ mét sè c©y ¨n qu¶ ë Philippines chóng h¹i c¸c bé phËn cña c©y vµ

ë c¸c giai ®o¹n sinh tr−ëng (Podesimo; Demy 1978). T¹i Ên §é bÖnh th¸n

thñ trªn g©y h¹i phæ biÕn trong c¸c v−ên c©y ¨n qu¶.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..7

+ BÖnh phÊn tr¾ng Oidium mangifera lµ bÖnh h¹i phæ biÕn vµ quan

träng trªn Xoµi vµ c©y ¨n qu¶ kh¸c ë Ên §é, Th¸i Lan (Bose; Mitha

1982).

+ BÖnh c©y h−¬ng lóa do nÊm Ephelis orygae Syd g©y h¹i m¹nh ë

Ên §é, Trung Quèc, Th¸i lan (Ou 1985) nÊm Ephelis orygae l©y truyÒn

qua h¹t.

+ BÖnh nÊm Botrytis cinerea g©y h¹i phæ biÕn trªn rau ë nhiÒu

n−íc trªn thÕ giíi (VISTA - §¹i häc Illinois 2000).

+ BÖnh Phytophthona xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i thµnh dÞch

trªn rau, d−a chuét hä Curcubitac (Margaret Tutlle 2001).

+ BÖnh Xanthomonas campestrispv, xuÊt hiÖn, lan réng vµ g©y h¹i

thµnh dÞch trªn rau hä hoa thËp tù ë Mü vµ nhiÒu n−íc kh¸c (Margaret

Tutlle, §¹i häc Cornell 1994).

- BÖnh Viruts SMV h¹i ®Ëu t−¬ng ®M trë thµnh bÖnh h¹i nguy hiÓm

nhiÒu vïng trång ®Ëu t−¬ng ë Trung Quèc, §µi Loan, Th¸i Lan mµ nguån

ph¸t t¸n lµ nh÷ng h¹t ®Ëu t−¬ng cã RÖp Aphis nh− Vector truyÒn bÖnh

(Chen Yongxuan, Xin Baidi… 1998)

- BÖnh thèi ®en cæ rÔ l¹c do nÊm Aspergillusnigen van Tieghem

g©y ra. BÖnh phæ biÕn vµ g©y h¹i nguy hiÓm thµnh dÞch ë nhiÒu n−íc trång

l¹c trªn thÕ giíi (Feakin 1973; Subrahmanyam etall 1990).

- BÖnh nÊm Fusarium pseudograminearum vµ Fusecrium

gramineraum g©y h¹i nghiªm träng trªn lóa mú ë Mü, óc vµ nhiÒu n−íc

ch©u ©u kh¸c(trung t©m nghiªn cøu hîp t¸c b¶o vÖ thùc vËt nhiÖt ®íi

2002).

- BÖnh nÊm Sphaerotheca fulyginea Schlecht. XuÊt hiÖn, lan réng

vµ thµnh dÞch trªn bÇu bÝ ë New Zealand, Mü, óc, vµ nhiÒu n−íc kh¸c

(L.H. Cheah, J.K Cok 1996).

- TuyÕn trïng Aphelenchoides sitzemabosi vµ A. fragariac g©y h¹i

thµnh dÞch trªn c©y c¶nh ë nhiÒu n−íc (Vista, §¹i häc Illinois, Mü n¨m

2000).

- BÖnh Virus g©y kh¶m tiªu ng« ®Æc biÖt ng« ®−êng ë Mü ®M trë

thµnh dÞch trong mét sè n¨m gÇn ®©y (Thomas A: zithen.2001).

- BÖnh nÊm Ramularia collo - cygni ®M xuÊt hiÖn lan réng vµ trë

thµnh dich h¹i trªn lóa m¹ch ë New Zealand vµo nh÷ng n¨m 80 - 90 cña

thÕ kû qua (I.C. Harvey. 2002).

- Ch©u chÊu ®µn Schistocerca gregaria Forsk cã sè l−îng phong

phó (ng−êi ta ®M tÝnh ®−îc 50x 106

c¸ thÓ loµi ch©u chÊu nµy/1km2

) mçi

c¸ thÓ n¨ng 2gam chóng cã thÓ ¨n trªn 50 lo¹i c©y trång, cã thÓ ¨n

100.000 tÊn rau/ngµy. Theo dÉn liÖu thèng kª ch©u chÊu ®µn S.gregareri di

chuyÓn thµnh ®µn rÊt lín, th−êng g©y dÞch ë nhiÒu n−íc Ch©u Phi 1944

chóng g©y h¹i 7 triÖu c©y nho ë LiBi, vµo n¨m 1957 chóng g©y h¹i 6000

tÊn cam ë Guinea, 167.000 tÊn Ngò cèc. ë Ethiopia vµo n¨m 1958.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..8

- Ch©u chÊt di c− Locusta migratiria ph©n bè ë Nam Phi. Uganda,

céng hoµ Malages, ë mét sè n−íc nhiÖt ®íi §«ng Nam ¸. Ch©u chÊu sèng

thµnh ®µn di c− bao phñ trªn diÖn tÝch c©y trång hµng 100ha (kho¶ng

100con /m2

) chóng cã thÓ ¨n 1000 tÊn rau/ ngµy. Vµo nh÷ng n¨m 1948 -

1951 ch©u chÊu thµnh dÞch h¹i trªn 35.000 ha trång lóa vµ mÝa ë

Madagaria. Theo t¹p chÝ Encyclopedia Pargon cña ý th× con ch©u chÊu

lín nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay mµ con ng−êi b¾t ®−îc cã chiÒu dµi c¬ thÓ

0,75m, s¶i c¸nh 1,78m nÆng 9kg ®−îc thu b¾t ë miÒn nam Ethiopia vµo

n¨m 1957 (hiÖn nay mÉu vËt ®−îc phôc chÕ, l−u gi÷ ë ViÖn b¶o tµng tù

nhiªn Roma, Italya..

- Bä xÝt dµi Leptocorisa acuta Thuuberg lµ loµi s©u h¹i lóa nguy

hiÓm. Chóng th−êng xuÊt hiÖn víi sè l−îng lín, ph¸t t¸n thµnh dÞch ë Ên

§é, Indonesia, Pakistan, Malaysia. Srilanca, Myanma, Philipines vµo

nh÷ng n¨m 70 - 80 cña thÕ kû 20 g©y h¹i 40 - 50% n¨ng suÊt lóa, mét sè

®iÓm cã thÓ bÞ mÊt tr¾ng.

- RÇy xanh ®u«i ®en Nephotettix virescent Distfant ngoµi g©y h¹i

trùc tiÕp l¸ lóa, rÇy cßn lµ vector truyÒn bÖnh. Tungro (mét sè bÖnh nguy

hiÓm do nghÒ trång lóa ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi ch©u ¸) nh− vô dÞch bÖnh

Tungro x¶y ra vµo n¨m 1971 ®M g©y h¹i hµng tr¨m ngh×n ha lóa ë

Philipines, hµng ngh×n ha lóa ë Malaysia.

- RÖp Toxoptera graminum Rond. §M trë thµnh dÞch h¹i nguy hiÓm

cho lóa mú vµ mét sè c©y trång hä nhµ hoµ th¶o. N¨m 1944 - 1945 rÖp

g©y h¹i lµm gi¶m 80 -100% n¨ng suÊt lóa mú ë Urugoay.

- KiÕn h¹i c©y Acromyrmex octospinosus Reich trë thµnh 1 trong

nh÷ng nhãm dÞch h¹i nguy hiÓm trªn c©y trång ë T©n ThÕ giíi. ThiÖt h¹i

do chóng g©y ra cã thÓ so víi thiÖt h¹i do ch©u chÊu tµn ph¸ c©y trång ë

c¸c n−íc Ch©u phi, Trung ¸.

- Mät ®ôc cµnh cµ phª Xyloborus morstatti lµ loµi s©u h¹i nghiªm

träng c¸c n−¬ng trång cµ phª Robusta g©y ra thÊt thu h¬n 20% n¨ng suÊt

hµng n¨m. Vµo n¨m 1951 - 1956 mät ®ôc cµnh lµm 20% c©y cµ phª bÞ

chÕt ë Venezuella. Mät trë thµnh dÞch h¹i cµ phª ë Trinidad (Mü) vµo

nh÷ng n¨m 50 thÕ kû 20. Mät ®ôc cµnh lµ s©u h¹i nghuy hiÓm cho nghÒ

trång cµ phª suÊt 60 n¨m quan ë Sirilanka g©y tæn thÊt nghiªm träng 20%

n¨ng suÊt.

- S©u hång h¹i b«ng Pectinophora gossypiella Sannd lµ loµi s©u

h¹i cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn , lan réng thµnh dÞch. Hµng n¨m s©u hång g©y

tæn thÊt trung b×nh 15 - 25% s¶n l−îng b«ng ë Ên §é, Ai CËp, g©y thiÖt

h¹i nghiªm träng, thÊt thu n¨ng suÊt nhÊt cho nghÒ trång b«ng ë Trung

Quèc, Liªn X« cò vµo nh÷ng n¨m 1940 - 1950 cña thÕ kû 20. S©u hång trë

thµnh dÞch h¹i b«ng nguy hiÓm ë Brazil g©y thÊt thu 25 - 30% n¨ng suÊt

b«ng.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..9

- S©u ®ôc th©n 5 v¹ch Chilo supressalyis Waluer ®−îc coi lµ s©u

h¹i lóa nguy hiÓm ë NhËt, Hµn Quèc, §µi Loan, Trung Quèc trong nhiÒu

n¨m qua.

- S©u Gai Hispa arsuigera Olivier trë thµnh dÞch h¹i g©y thÊt thu

n¨ng suÊt lóa tõ 20 - 65% ë Bangladesh, 39 - 65 % ë Ên §é trong nhiÒu

n¨m qua.

- S©u gai Hispa armigera Olivier trë thµnh dÞch g©y thÊt thu n¨ng

suÊt lóa tõ 20 - 65%, ë Bangladesh 39 - 65% ë Ên §é trong nhiÒu n¨m

qua.

- Bä c¸nh cøng Brontispa longissima Gestro ®M trë thµnh s©u h¹i

nghiªm träng trªn c©y dõa ë Java (Indonexia. . Mo. 1965 kho¶ng 55.000

c©y dõa bÞ bä c¸nh cøng ph¸ ë 3 huyÖn thuéc Java vµo n¨m 1940. Vô bä

c¸nh cøng còng x¶y ra ë ®¶o Solomon 1929.

2.2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp ë ViÖt Nam.

Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y theo chñ tr−¬ng ph¸t triÓn c©y l−¬ng thùc,

rau, mµu cña nhµ n−íc, cho nªn chóng ta míi tËp trung ph¸t hiÖn, chØ ®¹o

phßng chèng dÞch h¹i trªn c©y lóa ®Ó gãp phÇn b¶o ®¶m an ninh l−¬ng

thùc quèc gia. Theo b¸o c¸o cña Cô b¶o vÖ thùc vËt, c¸c vô dÞch cña dÞch

h¹i tõ n¨m 1975 ®−îc liÖt kª gåm:

1977 - 1979 DÞch rÇy n©u (N. lugens Stall) ®M g©y thiÖt h¹i trªn

200.000ha lóa ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long.

1978 - 1980 DÞch s©u n¨n ®M g©y thiÖt h¹i 11.000ha lóa ë c¸c tØnh

miÒn Trung (B×nh TrÞ Thiªn, Phó Kh¸nh…)

1984 - 1987 DÞch s©u ®ôc th©n g©y h¹i ®¸ng kÓ cho lóa ë nhiÒu tØnh

miÒn B¾c, khu 4 cò. DiÖn tÝch bÞ h¹i nÆng trªn 1triÖu ha.

1986 - 1987 DÞch bä s¸t dµi xuÊt hiÖn, g©y h¹i nghiªm träng ë

nhiÒu vïng trång lóa cña Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, mét sè diÖn tÝch

thÊt thu n¨ng suÊt trªn 70%.

1990 - 1991 DÞch s©u cuèn l¸ nhá g©y h¹i lóa trªn diÖn réng ë kh¾p

c¸c tØnh trång lóa ë n−íc ta.

1992 - 1995 DÞch ®¹o «n ®M g©y h¹i gÇn 300.000 ha ë kh¾p c¸c

vïng trång lóa miÒn B¾c ViÖt Nam.

1995 - 1997 DÞch chuét h¹i lóa b¾t ®Çu xuÊt hiÖn g©y h¹i m¹nh

trong c¶ n−íc tõ nh÷ng n¨m 1990 ë n−íc ta c¸c tØnh §ång b»ng S«ng Cöu

Long: Chuét trë thµnh mét trong 9 nhãm dÞch h¹i chñ yÕu, th−êng xuyªn

g©y h¹i trªn lóa. Hµng n¨m chuét h¹i trung b×nh 150.000 ha lóa.

1995 - 1997 DÞch èc b−¬i vµng xuÊt hiÖn vµ g©y h¹i nghiªm träng

vµ ®¸ng kÓ ë vïng trång lóa cña c¶ n−íc. Trë thµnh dÞch h¹i kiÓm dÞch

1998 vµ dÞch h¹i nguy hiÓm 2000. §Æc biÖt ë vïng trång lóa sa kh«ng chñ

®éng ®iÒu khiÓn ®−îc n−íc.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..10

Theo thèng kª cña Côc BVTV trong 5 n¨m qua tõ 1999 - 2005 cã 9

nhãm dÞch h¹i chñ yÕu (3 nhãm loµi c«n trïng, 4 nhãm loµi bÖnh, 2 nhãm

loµi ®éng vËt kh¸c. th−êng xuyªn g©y h¹i nÆng trªn lóa. Ngoµi 9 nhãm

loµi dÞch trªn cßn cã 4 loµi dÞch h¹i ®−îc ghi nhËn h¹i lóa trªn diÖn réng

lµ bä xÝt dµi, bä trÜ, bÖnh lóa cá, n¨m 200 lµ bä xÝt dµi bä trÜ vµ bÖnh vµng

lïn.

+ Xu thÕ g©y h¹i cña rÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng cã chiÒu h−íng gi¶m.

+ S©u ®ôc th©n h¹i lóa cã xu thÕ g©y h¹i t−¬ng ®èi æn ®Þnh, víi diÖn

tÝch bÞ h¹i hµng n¨m 270.000 ha c¸c tØnh trång lóa ë miÒn B¾c bÞ h¹i nÆng

h¬n miÒn Nam.

+ BÖnh kh« v»n cã xu thÕ gi¶m g©y h¹i.

+ BÖnh ®¹o «n cã diÖn tÝch bÞ h¹i t−¬ng ®èi cao hµng n¨m diÖn tÝch

lóa bÞ h¹i tõ 240.000 - 260.000 ha. N¨m 2002 diÖn tÝch bÞ h¹i do dÞch ®¹o

«n t¨ng mét c¸ch ®ét ngét.

Theo thèng kª cña Côc BVTV sau ngµy miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i

phãng (1954) nh©t lµ sau ngµy ®Êt n−íc thèng nhÊt (1975) nhiÒu lo¹i c©y

l©u n¨m cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− cao su, cµ phª, chÌ, hå tiªu, c©y ®iÒu vµ

c¸c lo¹i rau qu¶… ®−îc ph¸t triÓn nhanh vÒ diÖn tÝch cho mét khèi l−îng

s¶n phÈm ®¸ng kÓ trë thµnh hµng ho¸ xuÊt khÈu, ®¸p øng nhu cÇu trong

n−íc. Bªn c¹nh ®ã nhiÒu lo¹i c©y l©u n¨m ®ang tá ra cã gi¸ trÞ vÒ mÆt xM

héi vµ c¶i t¹o m«i tr−êng, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. Thêi gian qua chóng

ta ®M ®Èy m¹nh c«ng t¸c ph¸t hiÖn nh÷ng vô dÞch h¹i, chØ ®¹o thùc hiÖn

c¸c biÖn ph¸p phßng chèng Þch h¹i trªn c©y l©u n¨m ®¹t kÕt qu¶ tèt.

- ChØ ®¹o viÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi dÞch h¹i vµ thùc hiÖn biÖn ph¸p

phßng chèng chóng trªn c©y ¨n qu¶, cam, quýt, nhMn, thanh long, xoµi,

s©u riªng, v¶i ë c¸c t×nh phÝa Nam, phÝa B¾c.

- ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i bä hung ph¸ ho¹i mÝa ë c¸c tØnh

Thanh Ho¸ , T©y Ninh…

- ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i s©u bÖnh h¹i c©y Keo ë Tuyªn

Quang, s©u rãm h¹i th«ng ë L¹ng S¬n, Hµ TÜnh bä xÝt h¹i quÕ ë c¸c tØnh

trång quÕ ë phÝa B¾c.

- Ph¸t hiÖn vµ phßng chèng dÞch bä c¸nh cøng h¹i nân dõa ë c¸c

tØnh Nam Trung Bé ®Õn c¸c tØnh miÒn Nam. Riªng n¨m 2002 ®M chØ ®¹o

phßng chèng bä c¸nh cøng h¹i dõa ë 26 tØnh, thµnh b¶o vÖ h¬n 4 triÖu c©y

dõa kh«ng bÞ bä c¸nh cøng h¹i.

C©u hái «n tËp:

C©u 1. §Þnh nghÜa DÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp, cho vÝ dô.

C©u 2. Tr×nh bµy t×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i chÝnh (s©u, bÖnh) trªn c©y

trång n«ng nghiÖp.

C©u 3. Nªu mét sè vÝ dô vÒ sù g©y h¹i cña s©u, bÖnh chñ yÕu trªn c©y

trång n«ng nghiÖp trong 10 n¨m qua.

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..11

Ch−¬ng 2. BiÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i vµ yÕu tè sinh

th¸i ¶nh h−ëng

1. Kh¸i niÖm chung

- BiÕn ®éng sè l−îng cña sinh vËt nãi chung, dÞch h¹i nãi riªng chÞu

t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh tù nhiªn hay qu¸ tr×nh tù ®iÒu chØnh.

+ Qu¸ tr×nh dao ®éng liªn tôc vÒ sè l−îng cña dÞch h¹i trong thiªn

nhiªn, trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a hai qu¸

tr×nh BiÕn ®æi vµ §iÒu chØnh (hay biÕn c¶i vµ ®iÒu hoµ).

Qu¸ tr×nh biÕn ®æi x¶y ra do t¸c ®éng ngÉu nhiªncña c¸c yÕu tè

giao ®éng m«i tr−êng chñ yÕu lµ yÕu tè thêi tiÕt vµ khÝ hËu. C¸c yÕu tè

biÕn ®æi cã thÓ t¸c ®éng ¶nh h−ëng ®Õn sè l−îng, chÊt l−îng cña c¸c c¸

thÓ hay quÇn thÓ dÞch h¹i b»ng c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp qua sù trao ®æi

tr¹ng th¸i sinh lý cña c©y trång (thøc ¨n cña dÞch h¹i) qua ho¹t tÝnh cña

thiªn ®Þch…(mèi quan hÖ gi÷a dÞch h¹i vµ thiªn ®Þch).

Qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh ®−îpc thùc hiÖn do c¸c yÕu tè néi t¹i cña dÞch

h¹i. Khi cã t¸c ®éng cã tÝnh chÊt lµm gi¶m nh÷ng giao ®éng ngÉu nhiªn

cña sè l−îng mËt ®é, quÇn thÓ ®Ó kh«ng v−ît qua khái giíi h¹n ®iÒu chØnh

ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c cña mèi liªn hÖ nghÞch phñ ®Þnh.

Vai trß cña c¸c yÕu tè biÕn ®æi vµ ®iÒu chØnh cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch

theo s¬ ®å cña Viktorov 1976.

Thøc ¨n

Quan hÖ trong loµi

Søc sinh s¶n tû

lÖ chÕt di c−

Thiªn ®Þch

YÕu tè thêi tiÕt,

khÝ hËu

MËt ®é quÈn thÓ

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..12

S¬ ®å biÕn ®éng quÇn thÓ cña c«n trïng (Theo Viktorov 1976)

T¸c ®éng cña yÕu tè biÕn ®æi, mang tÝnh mét chiÒu

T¸c ®éng cña yÕu tè ®iÒu chØnh, mang tÝnh thuËn, nghÞch

- C¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng ®−îc hiÓu theo

mèi quan hÖ cïng loµi, mèi quan hÖ kh¸c loµi, mèi quan hÖ quÇn xM (sinh

vËt quÇn). Trong ®ã mèi quan hÖ c¹nh tranh trong loµi ®−îc xem lµ c¬ chÕ

®iÒu chØnh sè l−îng cã tÇm quan träng ®¸ng kÓ. HiÖn nay ®M cã nhiÒu dÊu

hiÖu cho thÊy. Mäi c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng ®Òu

cã t¸c dông trong mét giíi h¹n dao ®éng mËt ®é cña quÇn thÓ. Mçi c¬ chÕ

®iÒu chØnh ®−îc ®Æc tr−ng bëi ng−ìng trªn, ng−ìng d−íi vµ vïng t¸c ®éng

m¹nh nh− m« h×nh t¸c ®éng cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng

(Theo Viktorov 1976 cã söa ®æi).

Sù h×nh thµnh cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh sè l−îng c«n trïng cã liªn

quan h÷u c¬ víi sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña tõng loµi trong hÖ sinh th¸i x¸c

®Þnh theo yªu cÇu ®èi víi møc ®é sè l−îng vµ sù ®iÒu chØnh cña sinh vËt

nµy hay sinh vËt kh¸c. §èi víi mçi loµi ®Òu cã mËt ®é quÇn thÓ tèi −u x¸c

®Þnh, mµ trong ®ã c¸c c¸ thÓ ®Òu cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn sèng thÝch hîp nhÊt.

- Mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc sö dông ®Ó ph©n tÝch

nguyªn nh©n biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i lµ c«n trïng ®ã lµ ph−¬ng

ph¸p håi quy tuyÕn tÝnh ®a t¹p (hay håi quy ®a t¹p) víi ph−¬ng tr×nh

Y = bo

+ b1x1

+ b2x2 + b3x3+ ……bnxn

.

ë ®©y x lµ ®¹i l−îng biÕn thiªn ®éc lËp nh− c¸c yÕu tè khÝ t−îng; blµ

h»ng sè. Ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó x¸c lËp ph−¬ng tr×nh dù b¸o. VÒ mËt ®é quÇn

thÓ víi mét chØ sè ®o biÕn thiªn ®éc lËp cña yÕu tè l−îng m−a, nhiÖt ®é, Èm

®é….

§Ó nghiªn cøu biÕn ®éng sè l−îng dÞch h¹i lµ c«n trïng trong c¸c

thÕ hÖ kÕ tiÕp nhau cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p.

Log Nn+1 = log Nn

+ log F - Kn

Kn

= K1

+ K2

+ K3

+K4

+K5

+K6

.

ë ®©y : gi¸ trÞ k cña thÕ hÖ Kn.

Tû lÖ chÕt trong c¶ thÕ hÖ: F - tèc ®é t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ

- DÞch h¹i bao gåm c«n trïng, bÖnh , cá d¹i, chuét vµ sinh vËt g©y

h¹i kh¸c, chÞu t¸c ®éng vµ phô thuéc vµo sù biÕn ®æi khÝ hËu, thêi tiÕt mçi

vïng sinh th¸i. Mét hay nhiÒu trong sè c¸c yÕu tè thêi tiÕt cã thÓ ¶nh

h−ëng râ rÖt ®Õn sù xuÊt hiÖn, ph©n bè, biÕn ®éng sè l−îng vµ nguy c¬

g©y h¹i cña mçi loµi dÞch h¹i.

- C¸c kiÓu biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i c©y trång ®ång ®Ò,

chuÈn, nÉu nhiªn, côm. §Ó miªu t¶ biÕn ®éng sè l−îng cña quÇn thÓ mçi

loµi dÞch h¹i ng−êi ta th−êng dïng nh÷ng ph−¬ng ph¸p.

+ §−êng cong tæng sè cña sù biÕn ®éng sè l−îng

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..13

+ ThiÕt lËp b¶ng sãng (Life Table. vµ x¸c ®Þnh tû lÖ thùc tù nhiªn

cña mçi loµi dÞch h¹i lµ c«n trïng hay ®éng vËt kh¸c.

B»ng c¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i mµ

chia ra:

+ DÞch h¹i kh«ng cã ý nghÜa kinh tÕ

+ DÞch h¹i kh«ng th−êng xuyªn

+ DÞch h¹i quanh n¨m

+ DÞch h¹i nghiªm träng (chñ yÕu).

2. Nh÷ng yÕu tè sinh th¸i ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè

l−îng c¸c dÞch h¹i c©y trång.

2.1. Ph©n lo¹i nh÷ng yÕu tè sinh th¸i.

- Nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt

+ NhiÖt ®é

+ Èm ®é

+ L−îng m−a

+ S−¬ng, m©y mï

+ Giã vµ sù bay h¬i

+ Tia phãng x¹ mÆt trêi.

- Nhãm yÕu tè h÷u sinh

+ Thøc ¨n

+ Thiªn ®Þch

- Ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi

2.2. Vai trß cña c¸c yÕu tè sinh th¸i ®Õn biÕn ®éng sè l−îng cña

dÞch h¹i.

2.2.1. Vai trß cña nhãm yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt

- NhiÒu vô dÞch cña c¸c loµi dÞch h¹i (s©u bÖnh…) cã liªn quan chÆt

chÏ víi nh÷ng yÕu tè khÝ hËu thêi tiÕt ®Æc biÖt lµ nhiÖt ®é, Èm ®é, m−a.

Ch¼ng h¹n nh− nhiÖt ®é cao m−a Ýt (®é Èm thÊp) cã thÓ lµm cho s©u ®ôc

th©n thµnh dÞch, ph¸ ho¹i nghiªm träng. L−îng m−a lµ yÕu tè quan träng

lµm t¨ng quÇn thÓ s©u keo, s©u c¾n gèc h¹i lóa, bä rÇu xanh ®u«i ®en vµ

s©u v»n h¹i lóa. HiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt vµ mèi quan

hÖ cña chóng víi c©y trång, dÞch h¹i cã thÓ gióp chóng ta ®Ò xuÊt biÖn

ph¸p sö dông yÕu tè khÝ hËu, thêi tiÕt ®iÒu khiÓn dÞch h¹i c©y trång ng¨n

ngõa vµ phßng chèng dÞch h¹i mét c¸c hîp lý mét c¸ch hiÖu qu¶.

- NhiÖt ®é:

ë vïng nhiÖt ®íi, cã nhiÖt ®é khÝ hËu trung b×nh cao h¬n vïng khÝ

hËu Êm, «n ®íi v× gÇn ®−êng xÝch ®¹o.

NhiÖt ®é ®Êt ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi nãi chung gi¶m theo giê trong

ngµy vµ t¨ng theo giê trong ®ªm. Th«ng th−êng nhiÖt ®é kh«ng khÝ gi¶m

theo ®é bèc h¬i trong tÇng ®èi l−u hoÆc ®é cao 10km thÊp nhÊt cña khÝ

quyÓn. Nãi chung nhiÖt ®é gi¶m 1o

c trong 100m. Tuy nhiªn cã tr−êng hîp

Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Dịch học và Bảo vệ thực vật……………….……..14

nhiÖt ®é kh«ng khÝ t¨ng theo ®é bèc h¬i ng−êi ta gäi lµ sù nghÞch chuyÓn

thÝch hîp cho sù kh« h¹n.

Trong ngµy kh«ng khÝ trªn mÆt ®Êt cã nhiÖt ®é cao h¬n h¬n kh«ng

khÝ trªn mÆt n−íc; T×nh tr¹ng nµy lµ ng−îc l¹i vµo buæi ®ªm.

- Mét sè ph¶n øng cã ý nghÜa cña dÞch h¹i ®èi víi nhiÖt ®é.

+ Nãi chung c«n trïng cã ph¶n øng nghØ ®«ng khi nhiÖt ®é xuèng

thÊp, qua hÌ khi nhiÖt ®é t¨ng cao. C«n trïng cã ph¶n øng víi tiÕt trêi Êm

¸p vµo nh÷ng ngµy xu©n ®Çu tiªn ch¼ng h¹n: Sù sinh tr−ëng, ph¸t triÓn cña

rÖp, muçi cã liªn quan chÆt chÏ víi nhiÖt ®é t¨ng dÇn vµo mïa xu©n. Víi

nhiÖt ®é cao h¬n vµo ngµy hÌ ®Çu tiªn th«ng qua sù thay ®æi tû lÖ sinh s¶n,

tû lÖ chÕt do thiªn ®Þch cña chóng cã kh¶ n¨ng kiÒm chÕ chóng.

Qua nghiªn cøu nguån cho ta thÊy r»ng s©u ®ôc th©n 2 chÊm h¹i

lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhiÖt ®é, Èm ®é vµ l−îng m−a. Tû lÖ nân

hÐo vµ b«ng b¹c cã ph¶n øng ©m víi nhiÖt ®é, l−îng m−a thÊp ph¶n øng

d−¬ng víi nhiÖt ®é cao.

ë Pilippines, trong mét sè nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ cña nhiÖt ®é,

®é Èm ®Õn biÕn ®éng mËt ®é quÇn thÓ rÇy h¹i l¸ (RÇy xanh ®u«i ®en, rÇy

tr¾ng nhá…) vµ rÇy h¹i th©n lóa (RÇy n©u, rÇy l−ng tr¾ng…) ®M chØ râ mËt

®é cña rÇy t¨ng khi nhiÖt ®é trung b×nh t¨ng.

+ NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n bè cña c¸c loµi chuét h¹i c©y

trång nhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc cña hang chuét. ë miÒn b¾c n−íc ta

do cã mïa ®«ng gi¸ l¹nh cho nªn hang, tæ cña nhiÒu loµi chuét cã cÊu t¹o

thay ®æi cã ®−êng hÇm phøc t¹p h¬n chia ra phßng ë, phßng lµm tæ,

phßng nu«i con… Cßn mïa hÌ hang cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n. NhiÖt ®é m«i

tr−êng cao hay thÊp h¬n nhiÖt ®é cùc thuËn sinh s¶n cña chuét gi¶m ®i

mét c¸ch râ rÖt. ë miÒn b¾c ViÖt Nam vÒ mïa ®«ng nhiÒu lo¹i chuét h¹i

gi¶m c−êng ®é sinh s¶n.

+ BÖnh kh« v¨n h¹i lóa cã xu tÝnh xuÊt hiÖn vµ g©y dÞch trong ®iÒu

kiÖn nhiÖt ®é vµ Èm ®é cao. Trong khi bÖnh b¹c l¸ ph¸t triÓn thÝch hîp ë

nhiÖt ®é 25 - 27O

c. Thêi gian cÇn cho nÊm ®¹i «n h¹i lóa x©m nhËp vµo tÕ

bµo vËt chñ thay ®æi kh¸c nhau d−íi ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é (tÕ bµo vËt

chñ bÞ x©m nhËp sau 10giê ë nhiÖt ®é 32O

c; 8h ë nhiÖt ®é 28o

c vµ 6h ë

nhiÖt ®é 24o

c..

- L−îng m−a vµ Èm ®é.

+ M−a nhiÒu xuÊt hiÖn sím trong n¨m ®−îc x¸c nhËn nh− mét yÕu

tè g©y thµnh dÞch cña s©u v»n h¹i lóa sau ®ã ®é Èm gi¶m thÊp sÏ lµm ¶nh

h−ëng ®Õn mËt ®é quÇn thÓ s©u v»n gi¶m.

ë NhËt B¶n, dÞch cña s©u c¾n gèc h¹i lóa cã mèi quan hÖ chÆt chÏ

víi l−îng m−a trung b×nh trong th¸ng th¸ng 2 vµ th¸ng 3 hµng n¨m.

ë ViÖt Nam 2 loµi s©u ®ôc th©n lóa cã tËp tÝnh ng−îc nhau víi

l−îng m−a. S©u ®ôc th©n 5 v¹ch ®Çu l©u xuÊt hiÖn vµ g©y dÞch vµo mïa

m−a, trong khi s©u ®ôc th©n hai chÊm ho¹t ®éng m¹nh vµo mïa kh«.