Bàn về quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

nghiªn cøu - trao ®æi

t¹p chÝ luËt häc sè 8/2010 61

GS.TSKH. §µo TrÝ óc *

1. Sự giới hạn của quyền lực, vai trò

của cơ chế phân quyền và tính độc lập của

quyền tư pháp

Trong số các di sản của văn minh nhân

loại người ta không thể không nhắc đến

Luật La Mã – tượng trưng bất hủ của nền

văn minh châu Âu. Luật La Mã ra đời trong

thời kì đầu của nước Cộng hòa La Mã, dần

dần đã phát triển thành hệ thống phức tạp,

trước hết là hệ thống tố tụng được các

vương triều châu Âu sử dụng. Những đạo

luật nổi tiếng thời Hoàng đế Napoleon của

nước Pháp đã đặt ra nhiều chế định quan

trọng thể chế hoá những tư tưởng lớn của

thời đại về sự bình đẳng trước pháp luật,

bảo vệ quyền sở hữu tài sản tư nhân đã

được định chế từ Luật La Mã.

Tuy nhiên, Luật La Mã và những đạo

luật nổi tiếng đó chưa bao giờ đạt được tầm

hiến định vấn đề hạn chế quyền lực đối với

bộ máy hành pháp, càng không thể động

chạm đến những đặc quyền của các hoàng

đế và bộ máy của họ. Nói khác đi, hệ thống

pháp luật đại diện cho nền văn minh thời đó

vẫn chưa đủ để vươn tới ý tưởng, theo đó

nhà nước phải chịu sự ràng buộc của pháp

luật – yếu tố cốt lõi của tư tưởng về nhà

nước pháp quyền. Sứ mệnh đó đã thuộc về

một văn kiện ra đời vào năm 1215 – Hiến

chương Magna Carta của Anh quốc. Một

trong những điều khoản quan trọng của bản

Hiến chương đó đã đặt nền tảng đầu tiên

cho một nguyên tắc mang tính pháp quyền,

theo đó chính phủ – lúc đó là vương triều

phong kiến, sẽ phải chịu sự ràng buộc của

pháp luật, không được phép tiến hành một

số hoạt động nhất định chống lại dân

thường nếu không có lí do chính đáng được

pháp luật quy định. Như vậy, pháp luật đã

được sử dụng như là công cụ không chỉ để

kiểm soát và điều hành xã hội mà còn để

kiểm soát cả nhà nước.

Triết lí về việc dùng pháp luật để kiểm

soát quyền lực nhà nước được đặt ra trên

cơ sở triết lí về chủ quyền của nhân dân,

nhân dân là nguồn gốc và cơ sở của quyền

lực. Các học thuyết của các nhà tư tưởng vĩ

đại từ J. Locke đến Jean Jacques Rouseau,

Ch. Montesquieu đều đã khẳng định rằng

nhà nước là hiện thân và là sản phẩm của sự

đồng thuận của nhân dân. Do đó, những hoạt

động do nhà nước tiến hành nếu không có sự

ưng thuận của nhân dân sẽ bị coi là không

hợp pháp.(1) Đồng thời, nhà nước phải cam

kết triệt để tôn trọng các quyền thiêng liêng

và bất khả tước đoạt của con người. Quan

niệm về quyền bất khả tước đoạt của con

người hoàn toàn đối lập với quyền lực độc

đoán của chế độ phong kiến hay quân phiệt

vô pháp luật. Để hạn chế sự tùy tiện của

quyền lực và bảo vệ quyền con người, bảo

* Chủ tịch Hội đồng KH&ĐT Khoa Luật ĐHQGHN

Ủy viên Hội đồng lí luận TW Đảng