Bản sắc Nùng trong thơ Mã Thế Vinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC





LÊ THỊ HỒNG TRANG

BẢN SẮC NÙNG TRONG THƠ MÃ THẾ VINH

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 62 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SỸ NGÔN NGỮ

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Thị Việt Trung

Thái Nguyên, năm 2016

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực chưa từng được công bố

trong một công trình khoa học nào khác.

Thái Nguyên, ngày 25 tháng 9 năm 2016

Tác giả luận văn

Lê Thị Hồng Trang

Xác nhận

của trƣởng khoa chuyên môn

Xác nhận

của ngƣời hƣớng dẫn khoa học

PGS. TS Trần Thị Việt Trung

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Văn – Xã hội trường

Đại học Khoa học – Đại học Thái Nguyên, cùng toàn thể các thầy cô giáo đã

tham gia giảng dạy và hướng dẫn nghiên cứu khoa học cho tập thể lớp Cao học

K8C - Văn học Việt Nam đã tạo điều kiện để tôi có cơ hội học tập và nghiên

cứu khoa học.

Xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS. TS Trần Thị

Việt Trung - người thầy rất nghiêm khắc, tận tình trong công việc đã truyền thụ

cho tôi nhiều kiến thức quý báu cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học

trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, đồng nghiệp và bạn bè đã luôn

động viên, khuyến khích và tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập,

nghiên cứu và thực hiện luận văn này.

Thái Nguyên, ngày 25 tháng 9 năm 2016

Tác giả luận văn

Lê Thị Hồng Trang

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................... 1

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ...................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu............................................................... 6

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 7

5. Phạm vi nghiên cứu...................................................................................... 8

6. Cầu trúc luận văn. ........................................................................................ 8

7. Đóng góp của luận văn................................................................................. 8

Chƣơng 1. BẢN SẮC DÂN TỘC TRONG THƠ CA NÙNG THỜI KỲ

HIỆN ĐẠI......................................................................................................... 10

1.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn ....................................................................... 10

1.1.1. Khái niệm Bản sắc văn hóa dân tộc và Bản sắc văn hóa dân tộc trong

thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam............................................................. 10

1.1.2 Vài nét về bản sắc văn hóa dân tộc Nùng ............................................. 21

1.2 Bản sắc dân tộc trong sáng tác của các nhà thơ Nùng thời kỳ hiện đại... 29

1.3 Bản sắc văn hòa Nùng trong thơ mã Thế Vinh........................................ 34

Chƣơng 2. MỘT SỐCẢM HỨNG CHỦ ĐẠO TRONG THƠ MÃ THẾ VINH. 43

2.1 Vài nét về tác giả Mã Thế Vinh ............................................................... 43

2.2 Nguồn cảm hứng chủ đạo trong thơ Mã Thế Vinh .................................. 48

2.2.1 Nguồn cảm hứng mãnh liệt từ vùng đất Xứ Lạng thơ mộng, hùng vĩ và

giàu bản sắc tộc người.................................................................................... 48

2.2.2 Thơ Mã Thế Vinh - Tiếng hát ca ngợi công ơn Đảng, Bác Hồ của người

Nùng nơi vùng cao biên giới.......................................................................... 61

Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT THƠ MÃ THẾ VINH....................................... 68

iv

3.1 Thơ giầu hình ảnh và thơ sáng tác cho người Nùng hát .......................... 68

3.1.1 Hình ảnh thơ.......................................................................................... 68

3.1.2. Thơ viết cho người Nùng hát ............................................................... 79

3.2 Một số biểu tượng thơ nổi bật gắn với đời sống văn hóa của cộng đồng Nùng..... 83

3.2.1 Biểu tượng hoa hồi................................................................................ 83

3.2.2 Hát sli - một biểu tượng văn hóa của cộng đồng Nùng ........................ 85

3.2.3 “Rượu” một biểu tượng nổi bật trong đời sống văn hóa dân tộc Nùng 89

PHẦN KẾT LUẬN .......................................................................................... 92

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 95

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

-Văn học dân tộc thiểu số (DTTS) là một bộ phận quan trọng của nền

văn học Việt Nam, nó đã góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng và đậm đà

bản sắc dân tộc của nền văn học nước nhà. Trong quá trình phát triển của mình,

văn học DTTS đã đạt được nhiều thành tựu cùng với các tên tuổi như: Nông

Quốc Chấn, Bàn Tài Đoàn, Triệu Văn Kim, Vương Anh, Y Điêng, Triệu Ân,

Mã Thế Vinh, Mã A Lềnh, Vi Thị Kim Bình, Y Phương, Pờ Sảo Mìn, Lò Ngân

Sủn, Inrasara, Vi Hồng, Vương Trung, Lâm Quý, Hà Thị Cẩm Anh, Cao Duy

Sơn, Dương Thuấn, Bùi Tuyết Mai… Những tác giả và tác phẩm dân tộc thiểu

số này bước đầu đã thu hút được khá nhiều những công trình nghiên cứu, cùng

những bài phê bình của các nhà nghiên cứu, lý luận phê bình văn học. Tuy

nhiên, so với văn học Việt nói chung, việc nghiên cứu về văn học DTTS cũng

còn ở mức độ khiêm tốn, còn khá nhiều tên tuổi cùng tác phẩm văn học DTTS

hiện nay chưa được giới nghiên cứu phê bình chú ý đến. Nói một cách khác,

vẫn còn nhiều tác giả, tác phẩm (DTTS) vẫn còn đang ở dạng “tiềm ẩn” sau

những rặng núi cao hùng vĩ của các vùng miền núi xa xôi đang cần được quan

tâm tìm hiểu.

- Nhà thơ Mã Thế Vinh - Nhà thơ dân tộc Nùng, quê ở Tràng Định, Lạng

Sơn là một trường hợp “tiềm ẩn” như vậy. Tác giả Mã Thế Vinh đến với văn

chương không phải bằng con đường học hành bài bản và trường lớp chính quy -

mà từ một cán bộ tuyên truyền kháng chiến, tuyên truyền văn hóa, văn nghệ; từ

một con người tâm huyết với văn nghệ DTTS. Bằng sự nỗ lực tự học, tự vươn

lên, bằng năng khiếu của chính mình và của một nghệ sĩ thấm đẫm chất dân

gian dân tộc Nùng, ông đã tự tin và đã dấn thân tham gia vào nhiều lĩnh vực

nghệ thuật như: Diễn viên, biên kịch, biên đạo, sáng tác thơ, viết báo, sưu tầm￾nghiên cứu văn nghệ dân gian..., nhưng tên tuổi của ông được biết đến nhiều

nhất là với tư cách là một nhà thơ DTTS tiêu biểu thuộc thế hệ thứ hai. Ông

2

cũng là nhà thơ dân tộc Nùng duy nhất là Hội viên Hội nhà văn Việt Nam. Một

số tác phẩm và giải thưởng tiêu biểu mà ông đã đạt được phải kể đến là: “Hiến

pháp ban hành nhƣ mùa xuân”, đã đạt được Giải thưởng của Hội đồng văn học

dân tộc và giải thưởng Hoàng Văn Thụ (1960); Vẽ bản đồ quê tôi (Tập thơ song

ngữ), (1981); Lằm tàng chài pây (Con đường anh đi);Tập Trường ca Song ngữ

(1995); Tục ngữ và thành ngữ Tày Nùng Lạng Sơn (Song ngữ), (2009); Báo

slao sli tò toóp (Trai gái sli đối đáp) –Thơ song ngữ - 2011, (Sưu tầm và dịch)

đạt Giải ba Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam; Tuyển tập Mã Thế Vinh (Song

ngữ Tày, Nùng - Việt)Tặng thưởng của Hội Văn học DTTS Việt Nam - 2013…

- Có thể thấy, Mã Thế Vinh là một trong những nhà thơ, nhà nghiên cứu,

sưu tầm người DTTS tiêu biểu, có nhiều cống hiến cho sự nghiệp văn học các

DTTS Việt Nam hiện đại. Và một điều đáng quý là những tác phẩm của ông

luôn thẫm đẫm bản sắc văn hóa dân tộc Nùng. Ông là một nhà thơ dân tộc

Nùng rất hiếm hoi trong hàng trăm nhà thơ, nhà văn thuộc các DTTS khác hiện

nay ở nước ta; đồng thời cũng là một trong 3 nhà văn Việt Nam kỳ cựu nhất

của tỉnh Lạng Sơn - Một tỉnh miền núi biên viễn của Tổ quốc.Và ông cũng là

một trong những tác giả DTTS được giới thiệu, giảng dạy trong chương trình

văn học địa phương của tỉnh Lạng Sơn hiện nay.

- Chính vì những lý do trên, tôi đã quyết định lựa chọn vấn đề: “Bản sắc

Nùng trong thơ Mã Thế Vinh” để làm đề tài Luận văn Thạc sĩ của mình - Với

hi vọng sẽ góp phần làm sáng tỏ hơn những giá trị đặc sắc, những cống hiến

đáng trân trọng của nhà thơ Nùng - Mã Thế Vinh. Đồng thời, nếu đề tài thành

công cũng sẽ góp phần vào việc giảng dạy văn học địa phương tỉnh Lạng Sơn

được cụ thể và hiệu quả hơn.

2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu

Mã Thế Vinh là một tác giả DTTS có nhiều cống hiến cho sự phát triển

của nền văn học DTTS trong giai đoạn trước năm 2000. Nhưng hiện nay, việc

nghiên cứu về ông vẫn còn khiêm tốn, chưa xứng với tầm với những giá trị

3

mà ông đã đem lại cho nền văn học DTTS qua các sáng tác của mình.

Tuy nhiên, tên tuổi cũng như tác phẩm tiêu biểu của ông cũng đã được

nhiều người nhắc đến. Trước tiên là trong các công trình nghiên cứu

chung về văn học DTTS Việt Nam hiện đại của các tác giả như: Nông

Quốc Chấn, Lâm Tiến, Phong Lê - Đinh Văn Định, Hoàng An, Tô Hoài,

Phạm Quang Trung, Trần Thị Việt Trung, Đỗ Thị Thu Huyền… và của

tập thể các tác giả trong các cuốn Tuyển tập Văn học DTTS xuất bản

trước những năm 2000 (1988, 1997, 1999) và sau năm 2000 (2004, 2007).

Hầu như, khi nhắc tới đội ngũ các nhà thơ DTTS thời kỳ hiện đại, tất cả các

tác giả trên đều nhắc tới cái tên Mã Thế Vinh - như là nhắc tới một nhà thơ

DTTS tiêu biểu của giai đoạn từ 1960 - 2000.

Đặc biệt, năm 2013 cuốn Tuyển tập Mã Thế Vinh- (Song ngữ) do

Nhà xuất bản Đại học Thái Nguyên xuất bản với số trang khá dày dặn (hơn

1000 trang sách) giới thiệu những tác phẩm tiêu biểu nhất của tác giả Mã

Thế Vinh đến bạn đọc, do hai tác giả: Mai Thế (Mã Thế Vinh) và Trần Thị

Việt Trung tuyển chọn và giới thiệu. Lần đầu tiên bạn đọc đã hình dung ra

được toàn bộ những đóng góp, những sáng tạo không biết mệt mỏi của nhà

thơ, nhà sưu tầm văn hóa, văn học dân gian Mã Thế Vinh sau hơn 60 năm

miệt mài với văn học DTTS. Cũng trong Tuyển tập này, một số bài nghiên

cứu, giới thiệu, phê bình về nhà thơ Mã Thế Vinh đã được tập hợp ở cuối

Tuyển tập, đó là các bài viết: Mã Thế Vinh! Riêng! Trong cái toàn thể và

bài Văn hóa truyền thống của ngƣời Nùng Xứ Lạng - Nhân tình của Mã

Thế Vinh của nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Cư; Cảm hứng sử thi trong

thơ Mã Thế Vinh của nhà lý luận phê bình Lâm Tiến; Mã Thế Vinh mộc

mạc một hồn thơ của nhà thơ Mai Liễu và Mặt trời rạng rỡ của nhà thơ

Y Phương…

Bài viết của Hoàng Tuấn Cư: Văn hóa truyền thống của ngƣời

Nùng Xứ Lạng - Nhân tình của Mã Thế Vinh đã nhấn mạnh: “Khi đọc

4

tác phẩm Hiến pháp ban hành nhƣ mùa xuân, tôi thấy tác giả bám sát các

vấn đề lớn của chính trị mà tác phẩm vẫn vƣợt qua đƣợc và không ít những

bài thơ nhƣ vậy” hay: “Ông dùng từ ngữ bình dị, không cầu kỳ, cùng với

cách diễn đạt rất “Dân tộc”, tuy nhiên thơ ông cũng có câu khá bất ngờ -

đó là sự khám phá, sự tìm tòi, có nhiều phát hiện chỉ có ngƣời miền núi”

[48, tr.1004 - 1011].Còn trong bài: Cảm hứng sử thi trong thơ Mã Thế

Vinh, nhà phê bình Lâm Tiến đã chỉ ra một số đặc điểm nổi bật trong thơ Mã

Thế Vinh: “Thơ của Mã Thế Vinh là thơ mang đậm chất trữ tình – sử thi, ít có

bài thơ ngẫm ngợi về thể tài nhân tình. Những câu thơ của anh chân chất, hồn

nhiên, trong sáng nhƣng cũng thật mộc mác, giản dị. Nhiều câu thơ hay nhƣ

một nét chấm phá làm nổi bật lên con ngƣời cuộc sống, cảnh vật thể hiện rõ

cảm hứng sáng tạo, tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà thơ. Mã Thế Vinh đã để lại

cho ngƣời đọc những bài thơ, câu thơ hay. Đạt đƣợc thành tựu đó đối với anh

quả là một cuộc hành trình đầy gian nan, vất vả, một công cuộc sáng tạo vƣợt

quá sức mình” [48, tr.1022]. Quả như vậy, với những đóng góp của mình trong

suốt từ thời tuổi trẻ đến cái tuổi bát thập này này thì Mã Thế Vinh hoàn toàn có

thể tự hào về sự nghiệp thơ ca đó của mình.

Trong bài viết: Mã Thế Vinh: Mộc mạc một hồn thơ - nhà thơ Mai

Liễu cũng đã khẳng định: “Nhà thơ Mã Thế Vinh thật hạnh phúc với thời đại

ông sống và sáng tác! Thơ ông, thời của ông hƣớng tới cộng đồng. Nhà thơ

Bàn Tài Đoàn cả đời làm thơ cho ngƣời Dao hát về cuộc đổi đời chƣa từng có

trong lịch sử ngƣời Dao. Thơ Mã Thế Vinh phần nhiều cũng là những bài sli

ngƣời Nùng có thể hát lên ở bất cứ nơi đâu! Tôi nghĩ đóng góp của ông hẳn là

ở mảng thơ - sli Nùng - Những bài thơ, truyện thơ sáng tác bằng tiếng Nùng...

Và vì thế, ông không chỉ có cả triệu ngƣời nói tiếng Tày Nùng hiểu ông, yêu

mến ông nhƣ việc xuất bản tiếng dân tộc làm đƣợc tốt hơn bấy giờ!”[48,

tr.1029]. Trong bài Mặt trời rạng rỡ nhà thơ Y Phương đã nhận xét một cách

tinh tế: “Tình cờ tôi đọc lại bài thơ tứ tuyệt Mặt trời cuả nhà thơ Mã Thế Vinh

5

trên mạng. Chắc ai đó thấy bài thơ này hay, đã đăng lên cho mọi ngƣời cùng

đọc... Bài thơ đã để lại cho công chúng độc giả thƣởng thức một cách thích thú.

Giống nhƣ món Nằm khau, vịt quay - những món khoái khẩu chỉ có ở Lạng

Sơn” [48, tr.1030 – 1032]. Và trong bài Cách diễn đạt độc đáo trong thơ các

dân tộc thiểu số và miền núi của Th.S. Lộc Bích Kiệm (Hội Văn học nghệ

thuật Lạng Sơn) đã viết về Mã Thế Vinh như thế này đây: “Những câu thơ nhƣ

thế chỉ có thể viết lên từ những ngƣời con sống trong lòng văn hoá, biết văn

hoá, yêu văn hoá Tày - Nùng. Ngƣời đọc cũng chỉ thấy hay khi hiểu đƣợc yếu

tố văn hoá Tày - Nùng chứa đựng trong đó. Cụ thể ở câu thơ của Mã Thế Vinh

muốn nhắc đến yếu tố văn hóa khi ngƣời con trai và ngƣời con gái Tày (hoặc

Nùng) hẹn gặp nhau tại buổi chợ phiên, trên đƣờng xuống chợ, một trong hai

ngƣời đi trƣớc sẽ bẻ những cành lá đánh dấu trên đoạn đƣờng mình đi để

ngƣời đi sau nhận biết rằng anh (hoặc em) đã đi trƣớc và đi theo lối này. Cứ

thế họ đi tìm nhau theo con đƣờng tình yêu đã đƣợc đánh dấu” [13,tr.69]

Trong cuốn sách Nét đẹp văn hóa trong thơ văn và ngôn ngữ dân tộc

(tập 3 - Hương rừng) của tác giả Hoàng Văn An có bài viết : Lạng Sơn với tác

phẩm xƣa và nay trong đó ông đã nhận xét về Mã Thế Vinh một cách trân

trọng như sau: “Lạng Sơn có một vài nhà thơ, nhà văn trƣởng thành từ Chi hội

văn nghệ Việt Bắc nhƣ Mã Thế Vinh (thơ), Vi Thị Kim Bình, Nguyễn Trƣờng

Thanh (văn), sau đó là một số các tác giả khác, đặc biệt có tác phẩm “Hiến

pháp ban hành nhƣ mùa xuân” và tập song ngữ “Vẽ bản đồ quê tôi” của nhà

thơ Mã Thế Vinh - đƣợc Giải thƣởng miền núi - dân tộc của Hội Nhà văn, cùng

sự ra đời của Hội VHNT Lạng Sơn năm 1968 đã đánh thức tiềm năng VHNT

nói chung và thơ ca xứ Lạng nói riêng” [1, tr.17]

Có thể thấy rõ ở những bài viết này, các tác giả đã chỉ ra được một số

đặc điểm nổi bật về nội dung cũng như các thủ pháp nghệ thuật được sử dụng

trong sáng tác của nhà thơ Mã Thế Vinh, cũng như đã khẳng định được những

đóng góp quan trọng của nhà thơ đối với văn học Lạng Sơn nói riêng, với văn