Bài Giảng Nguyên Lý Thống Kê

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP - 2018

THS. NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG

THS. TRẦN HOÀNG LONG, THS. VÕ THỊ HẢI HIỀN

CN. PHẠM THỊ TRÀ MY

NGUY£N Lý THèNG K£

1

THS. NGUYỄN THỊ MAI HƯƠNG, THS. TRẦN HOÀNG LONG,

THS. VÕ THỊ HẢI HIỀN, CN. PHẠM THỊ TRÀ MY

BÀI GIẢNG

NGUYÊN LÝ THỐNG KÊ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP - 2018

2

i

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1

Chương 1. ĐỐI TƯỢNG, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN

CỦA THỐNG KÊ HỌC........................................................................................ 3

1.1. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển của thống kê học.................... 3

1.2. Khái niệm và đối tượng nghiên cứu của thống kê học .................................. 4

1.2.1. Khái niệm về thống kê học .......................................................................... 4

1.2.2. Đối tượng nghiên cứu của thống kê học ..................................................... 5

1.3. Cơ sở phương pháp luận và lý luận của thống kê học ................................... 7

1.3.1. Cơ sở phương pháp luận của môn học ....................................................... 7

1.3.2. Cơ sở lý luận của môn học.......................................................................... 7

1.4. Các giai đoạn của quá trình nghiên cứu thống kê.......................................... 7

1.5. Một số khái niệm thường dùng trong thống kê.............................................. 8

1.5.1. Tổng thể thống kê và đơn vị tổng thể .......................................................... 8

1.5.2. Tiêu thức thống kê..................................................................................... 10

1.5.3. Chỉ tiêu thống kê ....................................................................................... 11

1.5.4. Thang đo trong thống kê ........................................................................... 12

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 1........................................................................ 14

Chương 2. ĐIỀU TRA THỐNG KÊ................................................................... 15

2.1. Khái niệm, ý nghĩa, yêu cầu của điều tra thống kê ...................................... 15

2.1.1. Khái niệm, ý nghĩa .................................................................................... 15

2.1.2. Các yêu cầu cơ bản của điều tra thống kê................................................ 16

2.2. Các hình thức của điều tra thống kê............................................................. 17

2.2.1. Báo cáo thống kê định kỳ .......................................................................... 18

2.2.2. Điều tra chuyên môn ................................................................................. 18

2.3. Các loại điều tra thống kê............................................................................. 19

2.3.1. Theo tính chất liên tục, hệ thống của cuộc điều tra.................................. 19

2.3.2. Theo phạm vi tổng thể tiến hành điều tra ................................................. 20

2.4. Phương pháp thu thập thông tin trong điều tra thống kê ............................. 22

2.4.1. Phương pháp thu thập trực tiếp ................................................................ 22

2.4.2. Phương pháp thu thập gián tiếp................................................................ 22

2.5. Sai số trong điều tra thống kê....................................................................... 25

ii

2.5.1. Sai số do đăng ký, ghi chép .......................................................................26

2.5.2. Sai số do tính chất đại biểu .......................................................................26

2.5.3. Biện pháp hạn chế sai số...........................................................................26

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 2........................................................................28

Chương 3. TỔNG HỢP THỐNG KÊ..................................................................29

3.1. Khái niệm, ý nghĩa và yêu cầu của tổng hợp thống kê ................................29

3.1.1. Khái niệm tổng hợp thống kê ....................................................................29

3.1.2. Ý nghĩa của tổng hợp thống kê..................................................................30

3.1.3. Yêu cầu của tổng hợp thống kê .................................................................30

3.2. Kế hoạch tổng hợp thống kê.........................................................................31

3.2.1. Xác định mục đích tổng hợp thống kê .......................................................31

3.2.2. Xác định nội dung (tiêu thức) tổng hợp thống kê......................................31

3.2.3. Kiểm tra tài liệu đưa vào tổng hợp thống kê.............................................31

3.2.4. Xác định phương pháp tổng hợp thống kê ................................................32

3.2.5. Tổ chức kỹ thuật tổng hợp thống kê ..........................................................32

3.3. Phương pháp tổng hợp bằng phân tổ thống kê.............................................32

3.3.1. Khái niệm, ý nghĩa phân tổ thống kê, nhiệm vụ phân tổ thống kê ............32

3.3.2. Tiêu thức phân tổ và xác định số lượng tổ................................................35

3.3.3. Chỉ tiêu giải thích......................................................................................38

3.3.4. Dãy số phân phối.......................................................................................39

3.4. Các chỉ tiêu tổng hợp thống kê.....................................................................40

3.4.1. Chỉ tiêu số tuyệt đối thống kê ....................................................................40

3.4.2. Chỉ tiêu số tương đối thống kê ..................................................................41

3.4.3. Chỉ tiêu số bình quân thống kê..................................................................44

3.5. Các chỉ tiêu đánh giá độ biến thiên của tiêu thức.........................................53

3.5.1. Khái niệm, ý nghĩa của chỉ tiêu đánh giá độ biến thiên tiêu thức ............53

3.5.2. Các chỉ tiêu đánh giá độ biến thiên của tiêu thức.....................................54

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 3........................................................................59

Chương 4. PHÂN TÍCH VÀ DỰ ĐOÁN THỐNG KÊ......................................60

4.1. Khái niệm, ý nghĩa và nhiệm vụ phân tích, dự đoán thống kê.....................60

4.1.1. Khái niệm...................................................................................................60

4.1.2. Ý nghĩa.......................................................................................................60

4.1.3. Nhiệm vụ....................................................................................................60

iii

4.1.4. Yêu cầu ...................................................................................................... 62

4.2. Nội dung chủ yếu của phân tích và dự đoán thống kê ................................. 63

4.3. Các phương pháp phân tích chủ yếu trong phân tích thống kê.................... 63

4.3.1. Phương pháp phân tích dãy số biến động theo thời gian ......................... 63

4.3.2. Phương pháp hồi quy và tương quan........................................................ 80

4.3.3. Phương pháp chỉ số................................................................................... 86

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 4........................................................................ 95

Chương 5. ĐIỀU TRA CHỌN MẪU.................................................................. 96

5.1. Khái niệm và ý nghĩa của điều tra chọn mẫu............................................... 96

5.1.1. Khái niệm chọn mẫu.................................................................................. 96

5.1.2. Ý nghĩa điều tra chọn mẫu ........................................................................ 96

5.2. Điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên ..................................................................... 97

5.2.1. Những vấn đề lý luận trong điều tra chọn mẫu ngẫu nhiên ..................... 97

5.2.2. Các phương pháp tổ chức điều tra chọn mẫu thường dùng trong thống kê102

5.2.3. Điều tra chọn mẫu nhỏ và điều tra chọn mẫu thời điểm ........................ 106

5.3. Điều tra chọn mẫu phi ngẫu nhiên ............................................................. 107

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 5...................................................................... 109

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 110

iv

1

LỜI MỞ ĐẦU

Môn Nguyên lý thống kê là môn học cở sở không thế thiếu được trong hầu

hết các ngành đào tạo thuộc khối kinh tế - xã hội.

Trong thực tế các hiện tượng kinh tế - xã hội thường tồn tại rất phức tạp

trên phạm vi rộng và luôn biến động. Để có thế hoạch định các chính sách kinh

tế - xã hội và đề ra biện pháp quản lý phù hợp, đạt hiệu quả cao, chúng ta cần

phải nắm được bản chất, quy luật vận động của chúng. Để thực hiện điều này,

cần thiết phải nghiên cứu thống kê.

Nhằm đáp ứng yêu cầu nghiên cứu và học tập những lý luận cơ bản, tạo

điều kiện cho các em dễ dàng tiếp cận các môn học tiếp theo về thống kê của

sinh viên kế toán và các ngành kinh tế khác của Trường Đại học Lâm Nghiệp,

nhóm giảng viên bộ môn Tài chính kế toán tổ chức biên soạn bài giảng Nguyên

lý thống kê.

Bài giảng Nguyên lý thống kê tập thể tác giả Bộ môn Tài chính kế toán,

biên soạn bao gồm:

- Cử nhân Phạm Thị Trà My biên soạn chương 1, chương 2;

- Thạc sĩ Trần Hoàng Long biên soạn chương 3;

- Thạc sĩ Võ Thị Hải Hiền biên soạn chương 4;

- Thạc sĩ Nguyễn Thị Mai Hương biên soạn chương 5.

Trong quá trình biên soạn, tập thể tác giả đã cố gắng kết hợp cơ sở lý luận

gắn liền với thực tiễn để đảm bảo tính thời sự và khoa học. Tuy nhiên, không

tránh khỏi những hạn chế còn gặp phải. Do vậy, tập thể tác giả kính mong nhận

được sự đóng góp ý kiến của bạn đọc để lần xuất bản tới Bài giảng được hoàn

thiện hơn.

Nhóm tác giả

2

3

Chương 1

ĐỐI TƯỢNG, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN CỦA

THỐNG KÊ HỌC

1.1. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển của thống kê học

Thống kê học ra đời, phát triển từ nhu cầu thực tiễn của xã hội và là một

trong những môn khoa học xã hội lịch sử lâu dài nhất. Đó là một quá trình phát

triển không ngừng từ đơn giản đến phức tạp, được đúc rút dần thành lý luận và

ngày nay đã trở thành một môn khoa học độc lập.

Trong lịch sử, những ý tưởng và phương pháp thống kê phát triển cũng với

sự phát triển nhu cầu xã hội về thu thập và sử dụng thông tin cho các mục đích

khác nhau. Ngay từ thời cổ đại, con người đã biết chú ý tới việc đăng ký, ghi

chép và tính toán số người trong bộ tộc, số súc vật, số người có thể huy động

phục vụ các cuộc chiến tranh giữa các bộ tộc, số người được tham gia ăn chia

phân phối của cải thu được. Mặc dù việc ghi chép còn rất giản đơn với phạm vi

hẹp, nhưng đó chính là những cơ sở thực tiễn ban đầu của thống kê học. Trong

xã hội phong kiến, hầu hết các quốc gia ở châu Á, châu Âu đều tổ chức việc

đăng ký, kê khai về số dân, về ruộng đất, tài sản với phạm vi rộng hơn, có tính

chất thống kê rõ hơn. Tuy nhiên, các đăng ký này còn mang tính tự phát, thiếu

khoa học. Thống kê đã có một bước phát triển quan trọng, nhưng vẫn chưa thực

sụ hình thành một môn khoa học độc lập.

Sự ra đời phát triển mạnh mẽ của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa

đòi hỏi các nhà khoa học phải nghiên cứu lý luận cũng như phương pháp thu

thập, tính toán và phân tích về mặt lượng các hiện tượng kinh tế - xã hội. Năm

1660, nhà kinh tế học người Đức H. Conhring (1606 - 1681) đã giảng về phương

pháp nghiên cứu hiện tượng xã hội dựa vào các số liệu điều tra cụ thể. Năm

1682, William Petty (1623 - 1687) nhà kinh tế học người Anh đã xuất bản cuốn:

“Số học chính trị”. Đây là tác phẩm có tính phân tích thống kê đầu tiên, trong đó

tác giả nghiên cứu các hiện tượng xã hội bằng cách tổng hợp và so sánh các con

số. Kar Mark đã gọi William Petty là người sáng lập ra môn thống kê học. Năm

1750, giáo sư người Đức G.Achenwall (1710 - 1772) lần đầu dùng danh từ

“Statistick” để chỉ phương pháp nghiên cứu nói trên và quan niệm đó là môn

học so sánh các nước khác nhau về mọi mặt qua các số liệu thu thập được.

4

Những thành tựu của khoa học tự nhiên trong thế kỉ XVIII, đặc biệt sự ra đời

của lý thuyết xác suất và thống kê toán đã có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của

thống kê học. Kể từ đó, thống kê có sự phát triển rất mạnh mẽ và ngày càng hoàn

thiện, gắn liền với tên tuổi của nhiều nhà toán học - thống kê học nổi tiếng, như:

M. V. Lomonoxop (Nga, 1711 - 1765); A. Quetelet (Bỉ, 1796 - 1874); Laplace

(Pháp, 1749 - 1827); I-Fisher W. M. Pearsons, W. Far (Anh, 1807 - 1883).

Kể từ khi ra đời, thống kê ngày càng đóng vai trò quan trọng trong đời sống

xã hội. Thông qua việc phát hiện, phản ánh những quy luật về lượng của hiện

tượng, các con số thống kê giúp cho việc kiểm tra, giám sát, đánh giá các

chương trình, kế hoạch và định hướng phát triển kinh tế - xã hội trong tương lai.

Ngày nay, thống kê được coi là một trong những công cụ quản lý vĩ mô quan

trọng, có vai trò cung cấp các thông tin thống kê trung thực, khách quan, chính

xác, đầy đủ, kịp thời phục vụ các cơ quan nhà nước trong việc đánh giá, dự báo

tình hình, hoạch định chiến lược, chính sách, xây dựng kế hoạch phát triển kinh

tế - xã hội ngắn hạn và dài hạn. Đồng thời, các con số thống kê cũng là những cơ

sở quan trọng nhất để đánh giá tình hình thực hiện các kế hoạch, chiến lược và

các chính sách đó. Trên giác độ quản lý vi mô, thống kê không những có vai trò

đáp ứng nhu cầu thông tin thống kê của các tổ chức, cá nhân trong xã hội, mà

còn phải xây dựng, cung cấp các phương pháp phân tích đánh giá về mặt lượng

các hoạt động kinh tế - xã hội của các tổ chức, đơn vị.

1.2. Khái niệm và đối tượng nghiên cứu của thống kê học

1.2.1. Khái niệm về thống kê học

Thống kê học là khoa học nghiên cứu hệ thống các phương pháp thu thập,

xử lý và phân tích các con số (mặt lượng) của những hiện tượng số lớn để tìm

hiểu bản chất và tính quy luật vốn có của chúng (mặt chất) trong những điều

kiện nhất định.

Thống kê không phải là khoa học nghiên cứu một phương pháp nào đó mà là

khoa học nghiên cứu hệ thống các phương pháp được sử dụng để thu thập, xử lý và

phân tích các con số. Những phương pháp này giúp chúng ta tìm ra những ý nghĩa

thực tiễn ẩn đằng sau những con số đó, làm cơ sở cho việc ra các quyết định.

Các con số mà thống kê học nghiên cứu không chỉ đơn thuần là các con số

số học đơn giản mà là các con số được gắn với những hiện tượng kinh tế xã hội

cụ thể thông qua việc phân tích các con số để tìm hiểu bản chất và tính quy luật

của các hiện tượng đó.