Bài giảng bảo tồn đa dạng sinh học

1

Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi

Bμi gi¶ng

b¶o tån ®a d¹ng sinh häc

Hμ Néi, 2002

2

Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi

Bμi gi¶ng

b¶o tån ®a d¹ng sinh häc

Biªn tËp: Cao ThÞ Lý, TrÇn M¹nh §¹t

Nhãm t¸c gi¶:

Cao ThÞ Lý, NguyÔn ThÞ Mõng - §¹i Häc T©y Nguyªn

TrÇn M¹nh §¹t, §inh ThÞ H−¬ng Duyªn - §¹i häc N«ng L©m HuÕ

§ç Quang Huy, Ph¹m Quang Vinh - §¹i Häc L©m nghiÖp ViÖt Nam

La Quang §é - §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn

Hμ Néi, 2002

Môc lôc

3

Lêi nãi ®Çu 4

Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH 6

Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t 7

Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc ..........................................................1

Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm........................................................................................... 2

1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc ................................................................................2

2 Mét sè vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi........................................... 6

Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc......................................................................... 8

1 §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc .................................................................. 8

2 Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc.................................................................................8

Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc.........................................................................12

1 Kh¸i niÖm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc................................................................12

2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc....................................................14

3 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 .........................................15

Ch−¬ng 2: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................................................................21

Bμi 4: Nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................22

1 B¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................................................................22

2 C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc.......................................................... 23

3 C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc...................................... 23

Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................. 26

1 C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh......................................................................... 26

2 LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................................... 29

Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc............................................... 33

1 Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån...................................... 33

2 C¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc....................... 39

Ch−¬ng 3: §a d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam......... 43

Bμi 7: Giíi thiÖu ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam.................................................... 44

1 Cë së t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam..................................................... 44

2 Møc ®é ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................................................45

3 TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam....................................... 53

Bμi 8: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam...................................................... 58

1 Thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam............................................58

2 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam.................................61

Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam........................................................ 66

1 LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc........................... 66

2 Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc................................................................. 68

3 §Þnh h−íng trong ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc..................................... 72

Ch−¬ng 4: Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc............................................ 76

Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc................................ 77

1 Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................................... 77

2 Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc...................... 77

3 LËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc........................................... 81

Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc.............................. 85

1 §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt.............................................................85

2 §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt............................................. 95

3 Gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån.......................................... 103

Tμi liÖu tham kh¶o................................................................................................. 106

Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng..................................................... 110

4

Lêi nãi ®Çu

Sau héi th¶o lÇn 2 cña Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi (Social forestry

Support Programme, viÕt t¾c lμ SFSP) vÒ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia (PCD)

®−îc tæ chøc t¹i Hμ Néi trong n¨m 2000, trªn c¬ së kÕt qu¶ ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh 4

m«n häc chÝnh liªn quan ®Õn L©m nghiÖp x· héi, mét sè tr−êng §¹i häc trong sè 7 ®èi

t¸c cña SFSP ®· ®Ò xuÊt vμ lËp kÕ ho¹ch cho viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh ®èi

víi mét sè m«n häc míi, trong ®ã cã m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tham gia

ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy lμ nhãm gi¸o viªn chuyªn ngμnh L©m nghiÖp cña

4 tr−êng §¹i häc trong c¶ nuíc: L©m nghiÖp ViÖt Nam, N«ng l©m Th¸i Nguyªn, N«ng

l©m HuÕ vμ §¹i häc T©y Nguyªn.

Trªn thùc tÕ, m«n häc nμy hiÖn chØ cã Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam

(Xu©n Mai, Hμ T©y) tù biªn so¹n vμ gi¶ng d¹y cho sinh viªn chuyªn ngμnh Qu¶n lý

b¶o vÖ tμi nguyªn rõng. Trong khi ®ã c¸c tr−êng §¹i häc N«ng l©m kh¸c vÉn ch−a ®−a

m«n häc nμy vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o chÝnh khãa, hoÆc nÕu cã th× ë d¹ng giíi thiÖu

kÕt hîp víi mét sè m«n häc liªn quan hoÆc c¸c chuyªn ®Ò. §iÒu ®ã ph¶n ¸nh mét thùc

tÕ lμ nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng còng nh− th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc

ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s−

l©m nghiÖp cña tÊt c¶ c¸c tr−êng §¹i häc n«ng l©m trong c¶ n−íc. MÆc kh¸c qua kÕt

qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o ë mét sè ®Þa ph−¬ng cho thÊy hiÖn nay nhiÒu tæ chøc,

c¸ nh©n còng cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §a d¹ng sinh häc (§DSH).

TËp bμi gi¶ng nμy lμ kÕt qu¶ hîp t¸c vμ lμm viÖc tËp thÓ cña nhãm gi¸o viªn ë 4

tr−êng §¹i häc, trªn c¬ së kÕ thõa nhòng kÕt qu¶ hiÖn cã cña mét sè tr−êng, tham kh¶o

nhiÒu tμi liÖu cã liªn quan kÕt hîp víi nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ thùc tÕ, víi tinh thÇn

häc hái vμ cïng chia sÎ kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh tham gia PCD tõ viÖc thiÕt lËp

khung ch−¬ng tr×nh cho ®Õn viÖc s¾p xÕp néi dung cña c¸c ch−¬ng mét c¸ch hîp lý.

§a d¹ng sinh häc lμ mét vÊn ®Ò lín trong nghiªn cøu còng nh− ®μo t¹o, do vËy lμm thÕ

nμo ®Ó cô thÓ hãa kiÕn thøc nμy trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp còng lμ

mét vÊn ®Ò ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n quan t©m, th¶o luËn vμ c©n nh¾c trong qu¸

tr×nh biªn so¹n c¸c ch−¬ng. Cuèi cïng, néi dung bμi gi¶ng cña m«n häc còng ®· ®−îc

nhãm biªn so¹n thèng nhÊt gåm 4 ch−¬ng. ViÖc s¾p xÕp thø tù cña c¸c ch−¬ng bμi

gi¶ng ®i tõ kh¸i qu¸t ®Õn c¸c vÊn ®Ò cô thÓ vÒ ®a d¹ng sinh häc. Víi bè côc bμi gi¶ng

nμy, nhãm gi¸o viªn biªn so¹n hy väng r»ng khi ®−a vμo gi¶ng d¹y, sinh viªn sÏ tiÕp

cËn víi vÊn ®Ò mét c¸ch logic, trªn c¬ së n¾m b¾t ®−îc c¸c kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm còng

nh− thùc tr¹ng chung cña §DSH trªn thÕ giíi, x¸c ®Þnh ®−îc c¸c nguyªn nh©n g©y suy

tho¸i, c¸c nguyªn lý cña b¶o tån §DSH nh»m lùa chän ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån

hîp lý còng nh− x¸c ®Þnh vμ vËn dông ®−îc c¸c néi dung vμ ph−¬ng ph¸p tæ chøc qu¶n

lý b¶o tån hiÖu qu¶. TiÕp theo lμ nh÷ng kiÕn thøc liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Æc ®iÓm

§DSH vμ ho¹t ®éng b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Mét vÊn ®Ò cô thÓ h¬n lμ x¸c ®Þnh nhu

cÇu, môc tiªu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH trong c¸c khu b¶o tån. Néi

dung cô thÓ nμy g¾n liÒn víi phÇn thùc tËp trªn hiÖn tr−êng nh»m t¹o c¬ héi cho sinh

viªn kh¶ n¨ng ph©n tÝch, vËn dông phèi hîp víi mét sè m«n häc cã liªn quan vμ tham

gia vμo trong tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch vμ thùc thi mét phÇn kÕ ho¹ch trong tiÕn tr×nh gi¸m

s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH trªn thùc tÕ.

§ång thêi víi viÖc biªn so¹n bμi gi¶ng nμy, viÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p, kü thuËt

gi¶ng d¹y lÊy häc viªn lμm trung t©m còng ®· ®−îc nhãm gi¸o viªn biªn so¹n lång

ghÐp vμ vËn dông. ChÝnh v× thÕ, nhãm biªn so¹n còng ®· x¸c ®Þnh viÖc hßan tÊt vμ bæ

sung vËt liÖu gi¶ng d¹y cho bμi gi¶ng m«n häc lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ th−êng xuyªn

trong suèt qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n häc nμy.

5

Tham gia ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy, chóng t«i xin c¸m ¬n «ng Pierre￾Yves Suter, cè vÊn tr−ëng SFSP ®· t¹o ®iÒu kiÖn vμ quan t©m ®Õn ho¹t ®éng chung

nμy, c¸c cè vÊn kü thuËt vμ t− vÊn ®μo t¹o ®· hç trî vμ cung cÊp cho chóng t«i vÒ

ph−¬ng ph¸p còng nh− nhiÒu ý kiÕn quý b¸u trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i còng xin

ch©n thμnh c¸m ¬n ®¬n vÞ hç trî (SU), ®Æc biÖt lμ c¸c trî lý kü thuËt phô tr¸ch phÇn

®μo t¹o, cô thÓ lμ c« Hμ TuyÕt Nhung ®· th−êng xuyªn theo dâi vμ thóc ®Èy viÖc thùc

hiÖn kÕ häach ph¸t triÓn m«n häc trong suèt tiÕn tr×nh. Chóng t«i thμnh thËt c¸m ¬n TS.

§Æng Huy Huúnh, TS. NguyÔn Hoμng NghÜa, ThÇy gi¸o tiÕng Anh: Mathew Parr ®· gãp

ý ph¶n håi cho b¶n th¶o ®Çu tiªn

Víi sù hîp t¸c vμ næ lùc trong vßng h¬n 1 n¨m, tËp thÓ nhãm gi¸o viªn tham gia

ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®· cè g¾ng th¶o luËn, gãp ý

vμ tËp trung biªn so¹n bμi gi¶ng tõng ch−¬ng theo khung ch−¬ng tr×nh ®· thèng nhÊt

chung. Tuy nhiªn nhãm biªn so¹n còng x¸c ®Þnh r»ng nh÷ng thiÕu sãt trong bμi gi¶ng

nμy lμ mét ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Do vËy, chóng t«i hy väng sÏ nhËn ®−îc nhiÒu ý

kiÕn gãp ý ch©n thμnh cho viÖc cËp nhËt vμ t¸i b¶n ®èi víi tËp bμi gi¶ng nμy.

Chóng t«i xin ch©n thμnh c¸m ¬n.

Hμ Néi, th¸ng 10 n¨m 2002

Nhãm biªn tËp bμi gi¶ng

6

Lý do, môc ®Ých vμ vÞ trÝ m«n häc B¶o tån §DSH

Lý do ph¸t triÓn m«n häc B¶o tån ®a d¹ng sinh häc

• §DSH cã vai trß quan träng trong cuéc sèng con ng−êi

• §DSH ®· vμ ®ang suy tho¸i nghiªm träng.

• B¶o tån §DSH lμ mét néi dung c¬ b¶n trong ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña mäi quèc gia.

• ViÖt Nam ®· cã chiÕn l−îc b¶o tån §DSH.

• KiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é vÒ b¶o tån §DSH ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch ®Çy ®ñ

vμ cã hÖ thèng trong ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o kü s− l©m nghiÖp cña c¸c ®èi t¸c cña

SFSP.

• NhiÒu tæ chøc, c¸ nh©n cã nhu cÇu ®μo t¹o vÒ §DSH.

VÞ trÝ m«n häc :

• M«n häc liªn quan chÆt chÏ víi c¸c m«n häc c¬ së chuyªn ngμnh : Thùc vËt rõng,

§éng vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn, Gièng c©y rõng, C«n trïng, BÖnh c©y, L©m

sinh häc ...

• M«n häc nμy nªn bè trÝ sau khi sinh viªn häc xong c¸c m«n : Thùc vËt rõng, §éng

vËt rõng, Sinh th¸i häc, Di truyÒn.

• M«n häc gióp cho SV häc tèt c¸c m«n kh¸c nh− : L©m s¶n ngoμi gç, N«ng l©m kÕt

hîp, Qu¶n lý rõng bÒn v÷ng, C¶i thiÖn gièng c©y rõng.

• Sè tiÕt : 45 tiÕt lý thuyÕt (2 - 3 §VHT) + 1 tuÇn thùc tËp (1 §VHT)

Môc ®Ých cña m«n häc

Cung cÊp cho ng−êi häc hÖ thèng kiÕn thøc, kü n¨ng vμ th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ ®a

d¹ng sinh häc vμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®Ó hä cã kh¶ n¨ng vËn dông vμo viÖc

qu¶n lý vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tμi nguyªn rõng.

7

Danh s¸ch c¸c tõ viÕt t¾t

BGCS : Ban th− kü b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt/ Botanical Gardens Conservation

Secretariat

BTTN : B¶o tån thiªn nhiªn

CGIAR : Nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ/ Consultative Group on

International Agricultural Research

CITES : C«ng −íc quèc tÕ vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®éng thùc vËt cã nguy c¬ bÞ tuyÖt

chñng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies

§DSH : §a d¹ng sinh häc

§VCXS : §éng vËt cã x−¬ng sèng

§VHT : §¬n vÞ häc tr×nh

§VKXS : §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng

FAO : Tæ chøc n«ng l−¬ng thÕ giíi/

GDP : Tæng thu nhËp quèc d©n/ Gross Domestic Product

GEF : Quü m«i tr−êng toμn cÇu/ Global Environment Facility

HST : HÖ sinh th¸i

ICBP : Tæ chøc b¶o vÖ chim quèc tÕ/ The International Council for Bird Protection

IUCN : HiÖp héi b¶o tån thiªn nhiªn Quèc tÕ/ The World Conservation Union

KBT : Khu b¶o tån

KHH§§DS/

BAP

: KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc/ Biodiversity Activity Plan

MAB : Ch−¬ng tr×nh con ng−êi vμ sinh quyÓn (cña UNESCO)/ Man and the

Biosphere Program

NXB : Nhμ xuÊt b¶n

¤tc : ¤ tiªu chuÈn

PCD : Ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh cã sù tham gia/ Participatory Curriculum

Development

SFSP : Ch−¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp x· héi/ Social Forestry Support Programme

SU : §¬n vÞ hç trî cña SFSP t¹i Hμ Néi/ Support Unit

UNCED : Héi nghÞ Liªn hiÖp quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn/ Conference on

Environment and Development.

UNDP : Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hiÖp quèc/ United Nations Development

Programme

UNEP : Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn hiÖp quèc/ United Nations Enviromental

Programme.

UNESCO : Tæ chøc gi¸o dôc, khoa häc vμ v¨n hãa Liªn hiÖp quèc/ United Nations

Educational, Scientific and Cultural Organization.

VH-LS-MT : V¨n hãa lÞch sö m«i tr−êng

VQG : V−ên Quèc gia

WB : Ng©n hμng thÕ giíi/ World Bank

WRI : ViÖn tμi nguyªn thÕ giíi/ World Resources Institule

WWF : Quü Quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn/ World Wide Fund for Nature

8

Ch−¬ng 1

Tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc

Môc ®Ých:

Ch−¬ng nμy nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc tæng quan vÒ ®a d¹ng

sinh häc.

Môc tiªu:

Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh

häc

• Gi¶i thÝch ®−îc sù suy thãai vμ c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh

häc .

Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng:

Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi

gian

Gi¶i thÝch c¸c

kh¸i niÖm vÒ

§DSH

• Kh¸i niÖm §DSH

+ §a d¹ng di truyÒn

+ §a d¹ng lßai

+ §a d¹ng hÖ sinh th¸i

+ Tr×nh bμy

+ Gi¶ng cã minh häa

+ C©u hái më

+ OHP

+ Tμi liÖu ph¸t

tay

+ A0

Bμi 1:

Kh¸i

niÖm vÒ

®a d¹ng

sinh

häc

Nªu ®−îc mét

sè vïng giμu

tÝnh §DSH

• Mét sè vïng giμu tÝnh

§DSH trªn thÕ giíi

+ Gi¶ng cã minh häa + OHP

3

Bμi 2:

Gi¸ trÞ

cña

§DSH

M« t¶ ®−îc c¸c

gi¸ trÞ cña ®a

d¹ng sinh häc

• §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a

d¹ng sinh häc

• Gi¸ trÞ trùc tiÕp

• Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp

+ Tr×nh bμy

+ Bμi giao nhiÖm vô

+ Tμi liÖu ph¸t

tay

+ OHP 2

Tr×nh bμy ®−îc

kh¸i niÖm vμ

qu¸ tr×nh suy

tho¸i §DSH

• Kh¸i niÖm suy tho¸i

§DSH

• Qu¸ tr×nh suy tho¸i

§DSH

+ Gi¶ng cã minh häa

+ §éng n·o

+ OHP, Slides

+ Tμi liÖu ph¸t

tay

+ Card mμu

Bμi 3:

Suy

tho¸i ®a

d¹ng

sinh

häc

Gi¶i thÝch ®−îc

c¸c nguyªn

nh©n g©y suy

tho¸i, thang bËc

ph©n h¹ng møc

®e däa §DSH

• Nguyªn nh©n suy

tho¸i §DSH

• Thang bËc ph©n h¹ng

møc ®e däa §DSH

+ Tr×nh bμy

+ Th¶o luËn nhãm

+ GiÊy A0

+ Tμi liÖu ph¸t

tay

4

9

Bμi 1: Mét sè kh¸i niÖm

Môc tiªu:

KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

• Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc

• M« t¶ ®−îc c¸c vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi.

1 Kh¸i niÖm ®a d¹ng sinh häc

ThuËt ng÷ §a d¹ng sinh häc ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1988 (Wilson, 1988)

vμ sau khi C«ng −íc §a d¹ng sinh häc ®−îc ký kÕt (1993), ®· ®−îc dïng phæ biÕn.

Theo Tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña Bé Khoa häc C«ng nghÖ

vμ m«i tr−êng (NXB Khoa häc vμ kü thuËt, 2001): “§a d¹ng sinh häc lμ thuËt ng÷ dïng

®Ó m« t¶ sù phong phó vμ ®a d¹ng cña giíi tù nhiªn. §a d¹ng sinh häc lμ sù phong phó

cña mäi c¬ thÓ sèng tõ mäi nguån, trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn, d−íi biÓn vμ c¸c

hÖ sinh th¸i d−íi n−íc kh¸c vμ mäi tæ hîp sinh th¸i mμ chóng t¹o nªn.”

§a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ c¸c nguån tμi nguyªn di truyÒn, c¸c c¬ thÓ hay c¸c

phÇn cña c¬ thÓ, c¸c quÇn thÓ hay c¸c hîp phÇn sinh häc kh¸c cña hÖ sinh th¸i, hiÖn

®ang cã gi¸ trÞ sö dông hay cã tiÒm n¨ng sö dông cho loμi ng−êi.

§a d¹ng sinh häc bao gåm sù ®a d¹ng trong loμi (®a d¹ng di truyÒn hay ®a d¹ng

gen), gi÷a c¸c lßai (®a d¹ng loμi) vμ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). §ã còng

chÝnh lμ 3 ph¹m trï (cÊp ®é) mμ ®a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn.

1.1 §a d¹ng di truyÒn

1.1.1 Kh¸i niÖm

§a d¹ng di truyÒn lμ ph¹m trï chØ møc ®é da d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, sù kh¸c

biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vμ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loμi hay mét

quÇn thÓ.

Sù ®a d¹ng vÒ di truyÒn trong loμi th−êng bÞ ¶nh h−ëng bëi nh÷ng tËp tÝnh sinh s¶n

cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ. Mét quÇn thÓ cã thÓ chØ cã vμi c¸ thÓ ®Õn hμng triÖu c¸

thÓ. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th−êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c

c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lμ do t−¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vμ m«i tr−êng t¹o ra.

H×nh 1.1: KiÓu h×nh cña c¸ thÓ ®−îc quyÕt ®Þnh do kiÓu gen vμ m«i tr−êng

(Alcock, 1993), (nguån: C¬ së sinh häc b¶o tån, 1999)

10

Sù kh¸c biÖt vÒ gen (®a d¹ng di truyÒn) cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù

thay ®æi cña m«i tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy, nh÷ng loμi quý hiÕm, ph©n bè hÑp th−êng

®¬n ®iÖu vÒ gen so víi c¸c loμi phæ biÕn, ph©n bè réng; do vËy chóng th−êng rÊt nh¹y

c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ hËu qu¶ lμ dÔ bÞ tuyÖt chñng.

1.1.2 Mét sè nh©n tè lμm gi¶m hoÆc t¨ng ®a d¹ng di truyÒn:

• Nh÷ng nh©n tè lμm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn bao gåm:

+ L¹c dßng gen (Genetic drift): th−êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, cã thÓ

lμm gi¶m kÝch th−íc, tÝnh ®a d¹ng quÇn thÓ vμ sù suy tho¸i trong giao phèi gÇn

+ Chän läc tù nhiªn vμ nh©n t¹o (Natural and artificial selection)

• Nh÷ng nh©n tè lμm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn bao gåm:

+ §ét biÕn gen (Genetic mutation)

+ Sù di tró (Migration)

1.2 §a d¹ng loμi

1.2.1 Kh¸i niÖm

§a d¹ng loμi lμ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l−îng loμi hoÆc sè l−îng c¸c

ph©n loμi (loμi phô) trªn qu¶ ®Êt, ë mét vïng ®Þa lý, trong mét quèc gia hay trong mét

sinh c¶nh nhÊt ®Þnh.

Loμi lμ nh÷ng nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm kh¸c vÒ mÆt sinh häc vμ sinh

th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loμi cã vËt chÊt di truyÒn gièng nhau vμ cã kh¶ n¨ng trao ®æi

th«ng tin di truyÒn (giao phèi, thô phÊn) víi nhau vμ cho c¸c thÕ hÖ con c¸i cã kh¶ n¨ng

tiÕp tôc sinh s¶n. Nh− vËy c¸c c¸ thÓ trong loμi chøa toμn bé th«ng tin di truyÒn cña loμi,

v× vËy tÝnh ®a d¹ng loμi hoμn toμn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vμ nã ®−îc coi lμ

quan träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc.

Sù ®a d¹ng vÒ loμi trªn thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn b»ng tæng sè loμi cã mÆt trªn toμn cÇu

trong c¸c nhãm ®¬n vÞ ph©n lo¹i. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhμ ph©n lo¹i häc, cã thÓ cã tõ 5

- 30 triÖu loμi sinh vËt trªn qu¶ ®Êt vμ chiÕm phÇn lín lμ vi sinh vËt vμ c«n trïng. Thùc tÕ

hiÖn chØ cã kho¶ng trªn 1,4 triÖu lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ (Wilson, 1988), trong ®ã

tËp trung chñ yÕu lμ c¸c loμi ®éng thùc vËt cì lín, cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt (b¶ng 1.1).

B¶ng 1.1:Sè lßai sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ trªn thÕ giíi (Wilson, 1988 - cã bæ sung)

Nhãm Sè lßai ®· m« t¶ Nhãm Sè lßai ®· m« t¶

Virus 1.000 §éng vËt ®¬n bμo 30.800

Thùc vËt ®¬n bμo 4.760 C«n trïng 751.000

NÊm 70.000 §VKXS kh¸c 238.761

T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273

§Þa y 18.000 C¸ 19.056

Rªu 22.000 Õch nh¸i 4.184

D−¬ng xØ 12.000 Bß s¸t 6.300

H¹t trÇn 750 Chim 9.040

H¹t kÝn 250.000 Thó 4.629

405.410 lßai 1.065.043 lßai

1.470.453 loμi

(nguån:Ph¹m NhËt, 2002)

11

Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc,viÖc m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi lμ rÊt quan

träng. Robert Whittaker ®· sö dông mét hÖ thèng 3 bËc ®¬n gi¶n m« t¶ quy m« cña ®a

d¹ng loμi gåm:

• §a d¹ng alpha (α): lμ tÝnh ®a d¹ng xuÊt hiÖn trong mét sinh c¶nh hay trong mét quÇn

x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong mét kiÓu rõng

®Æc tr−ng.

• §a d¹ng beta (β): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong vïng gi¸p ranh gi÷a c¸c sinh c¶nh

hoÆc quÇn x·. VÝ dô: Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong sinh

c¶nh chuyÓn tiÕp gi÷a 2 kiÓu rõng.

• §a d¹ng gama (γ):lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong mét quy m« ®Þa lý. VÝ dô: Sù ®a

d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim... trong nh÷ng sinh c¶nh kh¸c nhau, c¸ch

xa nhau cña cïng mét vïng ®Þa lý.

Nghiªn cøu quy m« ®a d¹ng sinh häc theo hÖ thèng trªn cã ý nghÜa quan träng ®èi

víi viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp c¸c −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån.

Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®· t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi

tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Chøc n¨ng sinh th¸i cña mét

lßai cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt vμ bao trïm h¬n lμ lªn c¶

hÖ sinh th¸i.

VÝ dô: Sù cã mÆt cña mét loμi c©y gç (Sung, Si, DÎ...) kh«ng chØ t¨ng thªm tÝnh ®a

d¹ng cña quÇn x· sinh vËt mμ cßn gãp phÇn t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña chÝnh loμi ®ã th«ng

qua mèi quan hÖ kh¾ng khÝt gi÷a chóng víi c¸c loμi kh¸c. C¸c lßai sinh vËt kh¸c phô

thuéc vμo loμi c©y nμy v× ®ã lμ nguån thøc ¨n cña chóng (KhØ, V−în, Sãc, CÇy vßi mèc,

Cu rèc, Hång hoμng...) hoÆc loμi c©y nμy ph¸t triÓn hay më réng vïng ph©n bè (thô

phÊn, ph¸t t¸n h¹t gièng...) nhê c¸c lßai kh¸c.

1.2.2 Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng loμi

• Sù h×nh thμnh loμi míi

Mét loμi míi ®−îc h×nh thμnh th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ liªn

quan ®Õn h×nh thμnh loμi míi tõ nh÷ng loμi ®ang tån t¹i v× chóng thÝch nghi víi nh÷ng

®iÒu kiÖn m«i tr−êng míi, hoÆc ®¬n gi¶n lμ t¸ch riªng ra tõ c¸c loμi gèc vμ dÇn dÇn thay

®æi th«ng qua chän läc tù nhiªn, ®ét biÕn vμ t¸i tæ hîp.

Lý thuyÕt tiÕn hãa hiÖn t¹i cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thμnh loμi míi th«ng qua

c¸ch ly ®Þa lý, c¸ch ly sinh s¶n vμ qu¸ tr×nh nμy ®−îc gäi lμ sù h×nh thμnh lßai kh¸c vïng

ph©n bè (Allopatric speciaton). VÝ dô: H¹t gièng cña mét loμi c©y tõ ®Êt liÒn ®−îc ph¸t

t¸n ra ®¶o th«ng qua giã, b·o hoÆc c¸c loμi chim, ... quÇn thÓ loμi c©y ®ã ®−îc t¹o thμnh

trªn ®¶o qua nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ cã thÓ sÏ kh¸c víi quÇn thÓ ë ®Êt liÒn.

Tuy nhiªn còng cã nh÷ng loμi míi ®−îc h×nh thμnh ngay trong cïng mét vïng ph©n

bè (Sympatric speciation) khi nh÷ng quÇn thÓ c¸ch ly bëi mét hoÆc nhiÒu c¬ chÕ sinh

häc. VÝ dô: Nh÷ng quÇn thÓ ®éng vËt cã thÓ ph¸t triÓn ë nh÷ng kh«ng gian kh¸c nhau

n¬i mμ chóng giao phèi vμ do vËy trë nªn c¸ch ly vÒ sinh s¶n. Cã quÇn thÓ giao phèi vμo

mïa xu©n vμ quÇn thÓ kh¸c l¹i giao phèi vμo mïa thu.

• Ph¸t t¸n thÝch nghi