Bài 19: Bệnh đái tháo đường doc

Bài 19: Bệnh đái tháo đường

Bµi 19

BÖNH §¸I TH¸O §−êNG

MôC TIªU

1. Tr×nh bµy ®−îc ®Þnh nghÜa ®¸i th¸o ®−êng (§T§) vµ c¸c kh¸i niÖm

rèi lo¹n dung n¹p glucose.

2. Nªu ®−îc ®Æc ®iÓm dÞch tÔ häc cña ®¸i th¸o ®−êng (§T§).

3. Tr×nh bµy ®−îc nguyªn nh©n, bÖnh sinh cña §T§ typ 1 vµ typ 2.

4. Tr×nh bµy ®−îc c¬ së ®Ó chÈn ®o¸n §T§ theo YHH§ vµ chÈn ®o¸n 2

nhãm bÖnh c¶nh l©m sµng §T§ theo YHCT.

5. Tr×nh bµy ®−îc ®−îc c¸c biÕn chøng cÊp vµ m¹n tÝnh cña §T§.

6. Nªu ®−îc nguyªn t¾c vµ øng dông vµo ®iÒu trÞ §T§ typ 2.

7. Tr×nh bµy ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p kh«ng dïng thuèc, c¸c ph−¬ng

huyÖt, c¸c bµi thuèc vµ c¸c kinh nghiÖm d©n gian vµo ®iÒu trÞ §T§

theo YHCT.

8. Ph©n tÝch ®−îc c¬ së lý luËn cña viÖc øng dông ®iÒu trÞ nµy.

1. §¹i c−¬ng

1.1. §Þnh nghÜa

§¸i th¸o ®−êng lµ bÖnh m¹n tÝnh, cã yÕu tè di truyÒn, do hËu qu¶ tõ t×nh

tr¹ng thiÕu insulin tuyÖt ®èi hay t−¬ng ®èi. BiÓu hiÖn ®Æc tr−ng cña bÖnh lµ

t×nh tr¹ng t¨ng ®−êng huyÕt cïng víi c¸c rèi lo¹n vÒ chuyÓn hãa ®−êng, ®¹m,

mì, kho¸ng chÊt. C¸c rèi lo¹n nµy cã thÓ ®−a ®Õn c¸c biÕn chøng cÊp tÝnh, c¸c

t×nh tr¹ng dÔ bÞ nhiÔm trïng vµ l©u dµi sÏ g©y ra c¸c biÕn chøng ë m¹ch m¸u

nhá vµ m¹ch m¸u lín

1.2. Ph©n lo¹i ®¸i th¸o ®−êng

1.2.1. §¸i th¸o ®−êng typ 1 (tr−íc ®©y cßn gäi lµ ®¸i th¸o ®−êng phô thuéc

insulin)

§Æc tr−ng bëi phÇn lín lµ t×nh tr¹ng thiÕu hôt insulin thø ph¸t do sù

ph¸ hñy c¸c tÕ bµo β tiÓu ®¶o Langerhans b»ng c¬ chÕ tù miÔn x¶y ra trªn c¸c

327

®èi t−îng cã hÖ gen nhËy c¶m, mét sè tr−êng hîp kh¸c lµ do sù mÊt kh¶ n¨ng

s¶n xuÊt insulin kh«ng râ nguyªn nh©n. Sù thiÕu hôt insulin sÏ dÉn tíi t¨ng

®−êng huyÕt vµ acid bÐo sÏ g©y ra t×nh tr¹ng ®a niÖu thÈm thÊu vµ nhiÔm

ceton. BÖnh nh©n th−êng gÇy do mÊt n−íc, do m« mì vµ m« c¬ bÞ ly gi¶i. §a sè

bÖnh xuÊt hiÖn tõ thêi niªn thiÕu hoÆc thanh thiÕu niªn, nh−ng còng cã thÓ

x¶y ra ë bÊt cø tuæi nµo. BÖnh cã tÝnh lÖ thuéc insulin.

1.2.2. §¸i th¸o ®−êng type 2 (®¸i th¸o ®−êng kh«ng phô thuéc insulin)

Lo¹i nµy chiÕm 80% tæng sè bÖnh nh©n ®¸i th¸o ®−êng, cã c¬ chÕ bÖnh

sinh ®a d¹ng, ®Æc tr−ng bëi t×nh tr¹ng t¨ng ®−êng huyÕt m¹n tÝnh vµ kÕt hîp

víi bÐo ph× trong 60 - 80% tr−êng hîp. BÖnh th−êng xuÊt hiÖn sau tuæi 30,

phÇn lín bÖnh nh©n ®· cã mét giai ®o¹n bÞ mËp ph×. BÖnh cã liªn quan ®Õn

yÕu tè di truyÒn vµ stress. ViÖc ®iÒu trÞ ®«i khi còng dïng insulin nh−ng

kh«ng ph¶i lu«n lu«n, mµ th−êng lµ sö dông c¸c sulfamid.

1.2.3. §¸i th¸o ®−êng thai kú

§¸i th¸o ®−êng thai kú ®−îc ®Þnh nghÜa nh− mét rèi lo¹n dung n¹p

glucose, ®−îc chÈn ®o¸n lÇn ®Çu tiªn trong lóc mang thai. §Þnh nghÜa nµy

kh«ng lo¹i trõ tr−êng hîp bÖnh nh©n ®· cã ®¸i th¸o ®−êng tõ tr−íc khi cã thai

nh−ng ch−a ®−îc chÈn ®o¸n, ¸p dông cho mäi tr−êng hîp víi mäi møc ®é cña

rèi lo¹n dung n¹p glucose dï dïng insulin hay chØ cÇn tiÕt chÕ ®¬n thuÇn

trong ®iÒu trÞ vµ ngay c¶ khi ®−êng huyÕt tiÕp tôc t¨ng sau khi sinh. Sau khi

sinh 6 tuÇn bÖnh nh©n sÏ ®−îc ®¸nh gi¸ l¹i ®Ó xÕp vµo c¸c nhãm ®¸i th¸o

®−êng, hoÆc rèi lo¹n ®−êng huyÕt lóc ®ãi, hoÆc rèi lo¹n dung n¹p glucose, hoÆc

b×nh th−êng. Trong ®a sè tr−êng hîp, thai phô sÏ trë l¹i b×nh th−êng sau khi

sinh, tuy nhiªn mét sè bÖnh nh©n cã thÓ cã rèi lo¹n dung n¹p ë lÇn sinh sau,

30 - 50% bÖnh nh©n sau nµy sÏ cã ®¸i th¸o ®−êng thùc sù hoÆc typ 1, hoÆc typ

2. §¸i th¸o ®−êng trong thai kú chiÕm tõ 3-5% sè thai nghÐn. ChÈn ®o¸n ®¸i

th¸o ®−êng trong thai kú quan träng v× nÕu ¸p dông ®iÒu trÞ tèt vµ theo dâi

thai nhi kü tr−íc khi sinh cã thÓ lµm gi¶m tû lÖ tö vong vµ bÖnh lý chu sinh.

Thai phô bÞ ®¸i th¸o ®−êng trong thai kú còng t¨ng kh¶ n¨ng bÞ mæ ®Î vµ cao

huyÕt ¸p.

1.2.4. §¸i th¸o ®−êng c¸c typ ®Æc biÖt kh¸c

§©y lµ lo¹i ®¸i th¸o ®−êng thø ph¸t gÆp trong c¸c tr−êng hîp:

− BÖnh cña tuyÕn tôy: viªm tôy m¹n, ung th− tuyÕn tôy, gi¶i phÉu c¾t bá

tôy.

− BÖnh cña tuyÕn yªn: bÖnh khæng lå, cùc ®¹i ®Çu chi.

− BÖnh tuyÕn gi¸p: c−êng gi¸p tr¹ng.

− BÖnh tuyÕn th−îng thËn: héi chøng Cushing.

328

− NhiÔm s¾c tè s¾t.

− Do dïng thuèc: corticoid, thuèc ngõa thai, lîi tiÓu thiazid, diazoxid.

− U n·o, viªm n·o, xuÊt huyÕt n·o.

1.3. §Æc ®iÓm dÞch tÔ häc

Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®−êng rÊt kh¸c nhau bëi nã phô thuéc vµo c¸c yÕu

tè: ®Þa lý, chñng téc, løa tuæi, møc sèng, thãi quen ¨n uèng sinh ho¹t vµ tiªu

chuÈn chÈn ®o¸n.

1.3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®−êng ë c¸c n−íc

− Ch©u Mü: 5 - 10 %. Riªng ë Mü, theo cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n søc kháe quèc

gia, n¨m 1993 cã kho¶ng 7,8 triÖu ng−êi ®−îc chÈn ®o¸n lµ ®¸i th¸o

®−êng, tÇn suÊt cho mäi løa tuæi lµ 3,1%, trong ®ã ®¸i th¸o ®−êng typ 1

khëi bÖnh tr−íc 30 tuæi chiÕm kho¶ng 7% tæng sè bÖnh nh©n, phÇn lín

cßn l¹i lµ ®¸i th¸o ®−êng typ 2, kho¶ng 1 - 2% ®¸i th¸o ®−êng thø ph¸t

hoÆc kÕt hîp víi bÖnh kh¸c.

− Ch©u ¢u: 2 - 5%.

− §«ng Nam ¸: 2,2 - 5%.

− Singapore: 8,6%.

− ViÖt Nam: Hµ Néi: 1,1% (1991); thµnh phè Hå ChÝ Minh 2,52% (1992) vµ

4,5% n¨m 2001.

Trªn ph¹m vi toµn cÇu, tû lÖ m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®−êng typ 2 theo −íc

l−îng n¨m 1994 thay ®æi tõ d−íi 2% ë vïng quª Bantu Tanzania vµ Trung

Quèc, cho ®Õn 40 - 45% ë s¾c d©n da ®á Pima t¹i Mü vµ d©n Micronesia ë

Naru. Sù kh¸c biÖt nµy do hËu qu¶ cña sù nhËy c¶m vÒ di truyÒn vµ mét sè

c¸c yÕu tè nguy c¬ cã tÝnh x· héi nh− c¸ch ¨n uèng, mËp ph×, Ýt vËn ®éng.

Tû lÖ m¾c bÖnh toµn bé (prevalence) ®¸i th¸o ®−êng trªn 20 tuæi: trªn thÕ

giíi chiÕm 4,0 - 4,2%; ë c¸c n−íc ph¸t triÓn: 5,8 - 8%; c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn:

3,2 - 4,2%; trong ®ã ®¸i th¸o ®−êng typ 2 chiÕm 80% tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp ®¸i

th¸o ®−êng (tuæi < 65) vµ 80% cña sè nµy cã kÌm theo bÐo ph×. Sè ng−êi bÞ ®¸i

th¸o ®−êng typ 2 tiÕp tôc gia t¨ng, nÕu nh− n¨m 1995 lµ kho¶ng 135 triÖu

ng−êi trªn toµn thÕ giíi, th× n¨m 2000 lµ 160 triÖu vµ n¨m 2015 dù ®o¸n sÏ cã

300 triÖu ng−êi m¾c bÖnh. Tû lÖ tö vong ®øng hµng thø ba sau ung th− vµ tim

m¹ch, hµng ®Çu trong c¸c bÖnh néi tiÕt.

329